Starstruck: Dit is waarom celebrities ons zo fascineren
Sterren schitteren, zoveel is zeker. Al eeuwen lang zijn we gefascineerd door beroemdheden. Vandaag schijnt hun licht zelfs zo fel dat ze ons verblinden met hun meest intieme privézaken.
De middelvinger van Johnny Depp mist een kootje, sinds zijn intussen ex-vrouw Amber Heard de acteur tijdens een hoogopgelopen ruzie had willen raken met een wodkafles en die ter hoogte van zijn hand in scherven uit elkaar was gespat. Hun kok vond de gecoupeerde top daarna op de keukenvloer. Zulke dingen weten we tegenwoordig van mensen die op tv komen. Raar toch, in het licht van de eeuwigheid. Dat Johnny en Amber (voornamen lijken toegestaan) in een vechtscheiding verwikkeld waren, wisten we ook al. En hoe het lasterproces verloopt dat hij tegen haar heeft aangespannen, kunnen we live volgen en lezen we vandaag zelfs tot in details ter grootte van een vingerkootje op nieuwssites en in alle kwaliteitskranten. Maar waarom eigenlijk? Hoe komt het dat het privéleven van bekende mensen zo alomtegenwoordig en nieuwswaardig is geworden? Waarom zijn we dermate geïnteresseerd in hun persoonlijk doen en laten? Tijd voor een statusupdate van de heersende celebritycultuur.
Zowel VTM als VRT is de dag na de Oscaruitreiking haar journaal begonnen met het bericht over Will Smith die Chris Rock een mep had verkocht’ Koen Panis, docent Media en Entertainment Business In zijn onderbroek
Fascinatie met beroemdheden is er altijd geweest. Die beroemdheden waren weliswaar geen pirates of the Caribbean, maar échte helden als Alexander De Grote, Homerus of Jeanne d’Arc, die na de dood hun faam kregen, die glorieus in de strijd waren gestorven, die filosofische vraagstukken hadden beantwoord, keizerrijken hadden bestuurd of atletische prestaties hadden neergezet. “Ze werden beschreven, voor eeuwig geprezen en bleven op die manier verder leven”, duidt cultuursocioloog Walter Weyns (UA). “Vandaag hoef je niet per se dood te gaan alvorens beroemd te zijn. Een scharnierpunt is de renaissance; vanaf toen werd er aandacht geschonken aan wat die bepaalde ‘held’ presteerde nog tijdens zijn leven. Denk maar aan de cultus van de zelfbewuste renaissancekunstenaar, die bij tijdgenoten al naar erkenning streefde.” Met een zelfportret bijvoorbeeld, zoals het wel heel geslaagde exemplaar van Albrecht Dürer uit 1500, met z’n indringende blik en lange manen.
Als er in de jaren 80 aan kinderen werd gevraagd wat ze later wilden worden, dan was dat brandweerman of juf. Vandaag is dat influencer’ Daisy Gubbels, artiestenpsycholoog
Een gezicht kunnen plakken op de bekende naam, kantelde ons overigens helemaal in de richting van een ware celebritycultuur. Die zie je volgens historicus Antoine Lilti in het Frankrijk van de 18de eeuw helemaal doorbreken. Volgens Lilti kwam er tijdens de verlichting een ongecontroleerde circulatie van de naam en de beeltenis van bekendheden op gang, en dat bij een nieuw koopkrachtig, breed, vaak anoniem publiek – theekopjes met founding father Benjamin Franklins beeltenis waren naar verluidt gegeerde collector’s items. Denk Bridgertoniaanse taferelen: er was genoeg welvaart en vrije tijd om zich te kunnen inlaten met het wedervaren van de rich & famous van the ton. Komt neer op wat Koen Panis, docent Media en Entertainment Business aan de Thomas More-hogeschool, als ‘een celebrity’ definieert: “Die wordt door drie aspecten gekenmerkt: ze zijn gekend door meer mensen dan ze zelf kennen, krijgen media-aandacht én oogsten die aandacht niet enkel voor hun professionele verwezenlijkingen, maar evenzeer voor hun privéleven – dat laatste element is cruciaal.” Dat die vervaging tussen privé en publiek al tijdens de verlichting ingezet was, bewijst Lilti aan de hand van het schilderij Le lever de Voltaire van Jean Huber uit 1772, waarop dé verlichtingsfilosoof in slaapkleed en wankelend op één been zijn broek probeert aan te trekken. Voltaire was niet opgezet met dat weinig verheven beeld, zo bleek. Zijn publiek – met zo’n intieme, ‘authentieke’ inkijk – des te meer. Het schilderij werd massaal gereproduceerd en ‘geliket’.
De boekskes
De ontwikkeling van de celebritycultuur hangt nauw samen met de evolutie van de massamedia, dat spreekt voor zich. De boekdrukkunst zorgde voor een belangrijke stroomversnelling om bekendheid te vermenigvuldigen. Maar de focus op het privéleven van celebs werd volgens Koen Panis al helemaal gestimuleerd door de komst van de commerciële televisie. “De filmsterren van begin 20ste eeuw waren enkel bekend van het grote doek, en hadden vooral een hoog glamourgehalte. De televisie daarentegen bracht die figuren letterlijk in je huiskamer, op dagelijkse basis. Dat creëerde een gevoel van intimiteit en nabijheid. En met de komst van de commerciële televisie kreeg die intimiteit ook nog eens een uitgesproken persoonlijke laag.” Hij illustreert het in ons Vlaams kader: “VTM is opgericht door 9 uitgevers, waaronder ook De Persgroep, dat o.a. Dag Allemaal uitgaf. Dat blad wilde uiteraard verkopen, en dus berichtte het over het leven van de vedetten die op de schermtegenhanger te zien waren. Een lucratieve wisselwerking, want wie de mens achter die zogenoemde BV’s in ‘de boekskes’ leerde kennen, was ook meer geneigd om naar hun programma’s te kijken.”
Bekend zijn wil letterlijk zeggen dat iedereen je kent en dat is een soort balsem op de ziel, want je moet jezelf niet meer construeren’ Walter Weyns, culuursocioloog
De celebrity’s die we aanvankelijk leerden kennen op tv, waren enerzijds mensen die hun faam erfden zoals royalty, en anderzijds acteurs, zangers, sporters, presentatoren… – figuren die dus bekend waren geworden omwille van een bepaalde verdienste. Koen Panis onderscheidt bijkomend nog een derde type: “Dat zijn degenen die bekend zijn geworden omwille van de bekendheid.” Enter reality-tv. “Neem nu Big Brother. Zeker in dat eerste seizoen hebben ‘gewone Vlamingen’ zoals Frank Molnar, Betty of Steven ‘Spillie’ Spillebeen op hun toen verworven bekendheid een verdere carrière gebouwd. Recenter heb je bijvoorbeeld Lesley-Ann Poppe of Astrid Coppens, die eigenlijk ook heel hun BV-status hebben gestoeld op het feit dat ze uit zo’n realityserie komen.” Bij gebrek aan specifiek uitgespeeld talent, ging alle focus naar hen als privépersoon, veeleer dan als professioneel schermgezicht. Vandaag zijn het de sociale media die de drempel naar ‘bekendheid omwille van de bekendheid’ nog vele malen verlaagd hebben; iedereen kan zichzelf in de kijker zetten, al TikTokkend of Instagramgewijs.
De televisie bracht celebrity’s letterlijk in je huiskamer, op dagelijkse basis. Dat creëerde een gevoel van intimiteit en nabijheid’ Koen Panis, docent Media en Entertainment Business
Balsem op je ziel
Waarom zijn we überhaupt gefascineerd door faam? “In onze samenleving ligt er een geweldig grote druk op onze schouders om ‘iemand’ te worden, om iemand te zijn. In de opvoeding wordt die maakbaarheid ook voortdurend beklemtoond. Tot enkele generaties geleden volstond het om in de voetsporen van je ouders te treden. Dat is vandaag niet meer aan de orde; je moet jezelf zo origineel mogelijk beeldhouwen”, stelt Walter Weyns. “Bekend zijn wil letterlijk zeggen dat iedereen je kent en dat is een soort balsem op de ziel, want je moet jezelf niet meer construeren.” De Nederlandse Daisy Gubbels, oprichtster van kennis- en expertisecentrum Artiestenpsychologie en als psychologe gespecialiseerd in het begeleiden van artiesten, beroemdheden en kunstenaars, stelt het zo: “Bekende mensen zien we als succesvol. Dat heeft als gevolg dat we die mensen willen zijn, en dat we ook bij hen willen zijn.” Dat letterlijke ‘vieren’ van een celebrity is een heel recente evolutie, stelt ze: “Als er in de jaren 80 aan kinderen werd gevraagd ‘wat ze later wilden worden’, dan waren dat maatschappelijk positieve functies als brandweerman, politieagent, of juf. In 2010 voerde NASA eenzelfde soort onderzoek uit om na te gaan hoe groot de wens was bij de jeugd om astronaut te worden. De antwoorden waren dit keer: topsporter, popster, en, op nummer één: influencer.”
De mensen die we zappend, bingend en scrollend tegenkomen, dát zijn de voorbeelden die vertrouwd aanvoelen, aan wie we ons spiegelen. “De komst van massa- en social media hebben een nabijheid in de hand gewerkt die ervoor zorgt dat we het gevoel hebben steeds dichter bij die celebrity’s te staan”, zegt Panis daarover. Weyns verwoordt het zo: “Je krijgt de indruk een intieme verhouding te hebben met zo’n beroemdheid; die zit via je scherm op amper enkele centimeters van je af.” Je kunt met andere woorden elk haartje, elke zweetdruppel of spiertrek zien. Als ik in de ban geraak van fictieve personages – Connell uit Normal People, ik zeg maar iets -, is het dan ook bijna een reflex geworden om daarna online op zoek te gaan naar de acteurs die ze spelen. (Paul Mescal heeft niet lang na het overweldigend succes van de reeks zijn Instagrampagina – niet geheel onbegrijpelijk – gedeletet, trouwens. De pagina van zijn kettinkje @connellschain bestaat nog steeds.)
“Instagramposts en TikToks van vrienden, familieleden en beroemdheden passeren daarenboven allemaal door elkaar, alsof ze deel uitmaken van eenzelfde kring”, duidt Panis. “Daardoor vervagen de grenzen nog meer, en lijken bekendheden evengoed deel uit te maken van je dagelijkse realiteit.” Bovendien werken ze dat gevoel van familiariteit zelf in de hand door op marktstrategische wijze tipjes van hun privésluier te lichten. Denk maar aan Beyoncé die met Lemonade een videodocu de wereld in stuurde waarin ze het veelbesproken overspel van echtgenoot Jay-Z openlijk lijkt te tackelen. Of Taylor Swift die in Miss Americana op Netflix een kwetsbare versie van zichzelf wilde laten zien. We hadden zo een wijntje met haar meegedronken. Prins Harry, de Obama’s, de Kardashians; aan de hand van exclusieve deals met streamingdiensten orkestreren ze hun eigen beeldvorming als was hun présence een merk.
De tol van de roem
En omdat het publiek zich betrokken voelt bij hun leven en welzijn, worden celebrity’s nieuwswaardig. “Zowel VTM als VRT is de dag na de Oscaruitreiking haar middagjournaal begonnen met het bericht over Will Smith die Chris Rock een mep had verkocht”, herinnert Panis zich. “De media spelen altijd op zeker en het is bijna een certitude dat de meest gelezen artikels van de dag over celebrity’s gaan.” Beroemdheden die merken dat ze nieuwswaardig zijn, gaan zichzelf op den duur ook zo zien. “En dan gaan ze vanzelf boven de wet staan, want die bijzonderheid is hun normaliteit geworden”, verklaart Daisy Gubbels. “We zeggen altijd: je moet met beide benen op de grond blijven staan. Maar dat is natuurlijk heel onrealistisch wanneer je continu opgetild wordt, letterlijk op een podium wordt gezet. Dan ga je zweven.” Of slaan, zoals Will Smith deed. Je vervreemdt als bekendheid overigens niet alleen van maatschappelijke normen en waarden, maar ook van jezelf. De Amerikaanse psychologen Donna Rockwell en David C. Giles hebben onderzoek gedaan naar de psychologie van roem, en hebben ontdekt dat beroemde mensen met die roem dealen door zichzelf op te splitsen in een ‘Beroemde Ik’, een extern, gespeeld en onpersoonlijk iets, en een ‘Authentieke Ik’, de persoon die ze werkelijk zijn. We spelen natuurlijk allemaal bepaalde rollen in ons leven, maar bij bekendheden dreigt het gevaar dat het een zekere schizofrenie in de hand werkt. Hun ‘Beroemde Ik’ speelt de hoofdrol van zodra ze nog maar in contact komen met anderen – analoog of digitaal – en wordt haast onafgebroken geanalyseerd en bekritiseerd; wie zijn ze dan nog écht?
Door de huidige niet-aflatende media-aandacht lijkt de tol van de roem zwaarder dan ooit te wegen. In de Netflixdocu Avicii: True Stories zie je de kroniek van een aangekondigde tragedie; de Zweedse dj en muziekproducer Tim Bergling vertelt er over de druk die beroemdheid met zich meebrengt. Intussen weten we hoe hij die definitief is ontvlucht. De dolle blik in de ogen van Britney Spears toen ze zich kaal liet scheren, staat nog altijd op ons netvlies. En voor de getroebleerde Kanye West houden we intussen ons hart vast. Maar ook lokaal en dichter bij huis blijkt bekend-zijn niet altijd een pretje. Jeroen Meus getuigde in Humo dat hij soms hunkerde naar anonimiteit. Goedele Liekens liet in datzelfde interview optekenen: ‘Mochten mijn kinderen me morgen zeggen: mama, wij willen hetzelfde parcours afleggen als jij, dan bind ik hen vast met een ketting. Gelukkig word je er tegenwoordig niet van’. Toen aan Ed Sheeran gevraagd werd hoe hij zijn mentale rust tracht te bewaren, antwoordde hij: ‘Ik heb al jaren geen telefoon meer en ik verkleinde mijn vriendengroep tot het absolute minimum. Daarnaast woon ik ook op het platteland, helemaal afgesloten van de realiteit’.
Auteur 404, het pseudoniem van een voormalig Bekende Nederlander die liefst anoniem wilde schrijven, roept in zijn/haar boek Anti-Fame dan ook op tot respect en empathie voor celebrity’s wier roem een onvermijdelijk bijproduct is van hun geleverde prestaties: ‘De stress die dat doorgaans oplevert, het steeds meer geïsoleerde en onder druk gezette privéleven, en de complexiteit die komt kijken bij het onderhouden van relaties, verdient veel meer empathie dan beroemdheden nu krijgen’. Want hoe dan ook, celebs are here to stay, weet Koen Panis: “We leven in een zodanig gemediatiseerde samenleving vandaag en daar zijn celebrity’s een intrinsiek onderdeel van. Je kunt geen media maken zonder mensen in beeld te brengen.” Ook Walter Weyns ziet een bestaan zonder beroemdheden niet realistisch: “Aangezien het leven toch enigszins onbestemd is, zullen we altijd nood hebben aan rolmodellen, voorbeelden, heiligen, helden, iconen en idolen.” Met of zonder vingertop.
Celebrity’s in de hoofdrol
Niet genoeg aan één enkele celeb in actie? In deze films krijg je er twee voor de prijs van één.
Marion Cotillard als Édith Piaf
La Môme, in het Engels uitgebracht onder de titel La Vie en Rose, is een Franse biopic uit 2007 die het tragische levensverhaal vertelt van de Franse zangeres Édith Piaf, gespeeld door Marion Cotillard. Na deze rol brak ze internationaal door.
Renée Zellweger als Judy Garland
In Judy, een Amerikaans-Britse biografische film over de Amerikaanse zangeres en actrice Judy Garland, zie je waarom Renée Zellweger voor haar vertolking o.a. een Oscar, Golden Globe en een BAFTA Award ontving.
Kristin Stewart als Jean Seberg
Kristin Stewart speelt de rol van de Amerikaanse actrice Jean Seberg in het waargebeurde verhaal over hoe Seberg eind jaren 60 door de FBI wordt gevolgd nadat ze gelinkt werd aan de Afro-Amerikaanse Hakim Jamal, lid van de Black Power-beweging.
Jennifer Hudson als Aretha Franklin
Soul- en r&b-zangeres Aretha Franklin was zodanig onder de indruk van de acteerprestatie van Jennifer Hudson in Dreamgirls, dat ze haar koos om de hoofdrol te spelen in Respect, de biopic over Franklins leven.
Kristen Stewart als Lady Di
Kristen Stewart speelt prinses Diana die tijdens de kerstdagen van de vroege jaren 90 besluit dat haar liefdeloze huwelijk met prins Charles niet werkt. Het leverde Stewart een Oscarnominatie op.
Een blik achter de schermen
Wie even wil binnenkijken in het leven van een beroemdheid, kan zich tegoed doen aan deze docu’s. Weet wel: wat onder de mat ligt, krijg je sowieso nooit te zien.
Gaga: Five Foot Two
De zangeres van Pokerface, Bad Romance en Shallow maakte een eigen muziekdocumentaire die niet alleen gaat over de release van een nieuw album en de voorbereiding op haar Super Bowl-optreden, maar die ook haar strijd met lichamelijke en emotionele problemen in beeld brengt. (Te zien op Netflix.)
Homecoming: A Film By Beyoncé
De film toont een montage van de twee shows die Beyoncé gaf op het Amerikaanse Coachella-festival in 2018. Beelden van veeleisende repetities en fragmenten uit haar audiodagboek maken je getuige van het indrukwekkende maakproces. (Te zien op Netflix.)
Amy: The Girl Behind The Name
Vijf jaar na de dood van Amy Winehouse kwam deze documentaire uit. De film kreeg de Oscar voor Beste Documentaire in 2016, maar viel niet in de smaak bij haar familie. Regisseur Asif Kapadiaeen beweerde nochtans een objectief verhaal te hebben geschetst, gebaseerd op honderd interviews met vrienden en familie. (Te zien via Amazon Prime.)
Whitney: Can I Be Me?
De aangrijpende documentaire vertelt het levensverhaal van zangeres en actrice Whitney Houston, met interviews en archiefmateriaal met o.a. haar familie, vrienden en crew. Kon ze zichzelf zijn? Het antwoord blijkt tragisch genoeg negatief… (Te zien op Netflix.)
Becoming
Voormalige first lady Michelle Obama reisde na het verschijnen van haar autobiografie heel Amerika door voor een indrukwekkende boektour. Deze documentaire, geproduceerd door het productiebedrijf van de Obama’s, toont een kijk achter de schermen van haar leven. (Te zien op Netflix.)
Lees ook:
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier