Vallende sterren: wat als je idool van z’n sokkel dondert?

Van het voetstuk

Johnny Depp is zeker niet de eerste bekende naam aan wie bepaalde woorden wellicht voor eeuwig zullen blijven kleven. ‘Gemeen’ en ‘wereldvreemd’ waren termen die begin 2020 steeds weer naar boven kwamen toen tal van (ex-)werknemers hun gal spuwden over de Amerikaanse talkshowhost Ellen Degeneres. Ze zou naar verluidt personeel naar huis sturen als ze ‘stonken’, of wanneer hun nagels niet deftig gelakt waren. Intussen timmert de host verwoed aan haar imago en tracht ze haar populariteit weer op te krikken. ‘De show moest sinds de start een vrolijke, fijne plek zijn om te werken’, liet Degeneres weten in een open brief. ‘Kennelijk is daar iets misgegaan, wat ik heel teleurstellend vind. Iedereen die mij kent, weet dat ik altijd iets goeds voor ogen heb’. Het bleek een pleister op een gapende wonde: Degeneres’ kijkcijfers daalden met maar liefst 38 procent.

Begin 2020 spuwden tal van (ex-)werknemers hun gal over talkshowhost Ellen Degeneres. Ze zou bijzonder gemeen geweest zijn tegen haar personeel.

Depp, Degeneres, maar ook Michael Jackson, Roman Polanski, Kevin Spacey, of dichter bij huis, Bart De Pauw, Jan Fabre of Walter Capiau: het zijn slechts enkele van de vele bekendheden die de laatste jaren in opspraak kwamen voor feiten die bepaalde ethische vraagtekens opwierpen. Opvallend is dat het in die zaken vaak niet zwart op wit bewezen kan worden wat ze juist mispeuterden, maar dat persoonlijke getuigenissen van slachtoffers de publieke opinie wisten te raken. De blootgelegde feiten beïnvloedden daarbij niet alleen de succesvolle carrières van de celebrity’s, maar ook het leven van duizenden, misschien wel miljoenen fans die hun persoonlijke held of heldin plots in een heel ander daglicht zagen. We plaatsen onze idolen immers doorgaans op een piëdestal.

“Mensen hebben de neiging om zich te affiliëren met zogenaamde helden, mensen naar wie ze opkijken”, knikt sociaal psycholoog Alain Van Hiel (UGent). “We hebben daar zelfs een specifieke term voor: ‘birging’. Als ons land het goed doet tijdens een wereldkampioenschap, ervaren we een vorm van trots door onze nationale ploeg – nochtans hebben we zelf niet gevoetbald. Helden bieden ons een manier om onze zelfwaardering naar boven te halen.”

“Er zit vaak nog wel iets goeds in mensen; om meteen alles te censureren, daar heb ik het moeilijk mee”
(Dorianne Aussems, radiopresentatrice)

Wanneer vervolgens blijkt dat die bekende naam iets verkeerds deed, zijn er verschillende scenario’s die zich kunnen afspelen, vertelt Van Hiel. “De eerste optie is dat je in je idolatrie blijft hangen. Wat gebeurde, is niet relevant voor zijn prestaties, hij blijft een groot acteur of zanger. Het was een debat dat ook bij de verhalen rond Michael Jackson indertijd woedde: kijken we naar de persoon of de kunst? Door te focussen op dat laatste, kun je dat heldendom alsnog in stand houden. Ik denk dat dit eerste scenario voor vele fans het geval is. Ik zou het vreemd vinden als je dag in dag uit platen draait van Michael Jackson en na de bewuste documentaire zijn muziek plots maar niets vindt. Het is namelijk niet zo dat je iemands gedrag goedkeurt omdat je naar zijn muziek blijft luisteren.”

Het is vaak een ander verhaal als je als fan in het verleden zelf iets soortgelijks hebt meegemaakt, nuanceert de psycholoog. “Het is natuurlijk gemakkelijk gezegd voor mensen die niets bijzonders hebben meegemaakt in hun jeugd om die kunst van de persoon te scheiden. Mensen die zelf dergelijke ervaringen hebben, zullen dat veel minder simpel vinden.”

 Alles in een doos

Als buitenbeentje in hun* school kon schrijver Inke Gieghase tijdens hun tienerjaren even helemaal ontsnappen in de boeken van J.K. Rowling. “Ik voelde me niet thuis op school“, legt Inke uit. “Ik was de weird one, werd gepest en voelde me nergens echt helemaal goed. Harry Potter was op die momenten meer dan een fantasiewereld voor mij. Zweinstein voelde echt als een soort thuis. Rond mijn veertiende ben ik actief gaan twijfelen aan mijn genderidentiteit. Voor mij voelde het niet juist om in het hokje van ‘vrouw’ geduwd te worden, maar door een gebrek aan informatie heb ik lang getwijfeld over mijn gender. Hoewel Harry Potter geen directe oplossing bood, vond ik er wel een ontsnapping aan die zorgen en twijfels.”

Intussen leeft Inke openlijk als non-binair persoon. Toen J.K. Rowling eerder dit jaar enkele transfobe uitspraken deed op Twitter, knakte er dan ook iets in hen. Rowling tweette als reactie op een opiniemaker die sprak over ‘mensen die menstrueren’ dat er een simpeler woord voor bestaat, namelijk vrouwen. Het was daarmee niet de eerste keer dat de auteur zich openlijk uitliet over genderissues. Het internet bestempelde haar bijgevolg als een ‘TERF’, kort voor Trans-Exclusionary Radical Feminist, oftewel feministen die trans vrouwen niet beschouwen als vrouwen.

“Toen J.K. Rowling eerder dit jaar enkele transfobe uitspraken deed, knakte er iets in mij”
(Inke Gieghase, schrijver)

“J.K. Rowling was altijd de eerste persoon die ik noemde als je me vroeg naar wie ik opkeek”, vertelt Inke. “Als iemand polste naar mijn favoriete quote, was het er steevast een van haar. Ze is letterlijk de reden waarom ik schrijver geworden ben. Ze heeft als persoon een enorme impact op mijn leven gehad. Wanneer die dan plots wegvalt, beland je in een soort crisis. Het heeft een grote impact gehad op mijn mentale gezondheid en bij vele andere mensen uit de LGBTQ-gemeenschap.”

J.K. Rowling, de geestelijke moeder van Harry Potter, viel van haar voetstuk na enkele transfobe tweets.

Voor hen is het daarom onmogelijk om de boeken van de auteur los te koppelen. “Toen ze die uitspraken deed en het duidelijk was dat het geen geval van miscommunicatie was en ze haar gedrag allesbehalve wilde aanpassen, heb ik een doos gepakt en daar alles ingestoken wat ik nog had liggen van Harry Potter. Ik wilde er gewoon niet meer naar kijken. Ik weet dat andere mensen er anders mee omgaan en wel nog van de boeken kunnen genieten, maar ikzelf heb de navelstreng definitief doorgeknipt.”

 Waar is het bewijs?

Hoewel het in het geval van J.K. Rowling vrij duidelijk was waar de auteur voor uitkwam, met alle voor- en tegenstanders als gevolg, baden vele andere casussen van gevallen helden eerder in een sfeer van twijfel en onduidelijkheid wanneer persoonlijke getuigenissen het enige bewijs vormen tegen de ster in kwestie. Opvallend is dat de bekende kop aanvankelijk vaak het voordeel van de twijfel krijgt. Als je pakweg kijkt naar de reacties onder een krantenbericht over de zaak-De Pauw, neemt de gemiddelde lezer geen genoegen met de anonieme getuigenissen die werden afgelegd tegen de bekroonde tv-maker.

In dergelijke zaken gebeurt het vaak dat iemand het voordeel van de twijfel krijgt, knikt sociaal psycholoog Van Hiel. “Als er gesproken wordt over aantijgingen die al lang geleden zijn, of mensen twijfelen aan de oprechtheid van een getuigenis, zullen ze niet zomaar geneigd zijn om hun helden meteen af te vallen. We verwachten een bewijsvoering die vrijwel sluitend is. Namen als Michael Jackson of Johnny Depp hebben veel mensen begeesterd en inspiratie bezorgd, je voelt er een band mee. Helden hebben ons geholpen om onszelf goed te voelen. Het bewijsmateriaal dat vereist is om ze te doen vallen, zal dan ook vele malen groter moeten zijn dan bij een tamelijk onbekend of onbemind individu.”

In de documentaire Leaving Neverland getuigden twee mannen over hoe Michael Jackson hen als kind misbruikte.

MNM-presentatrice Dorianne Aussems was zich een lange tijd niet bewust van de schaduwzijde van haar idool Michael Jackson. “Ik leerde zijn nummers kennen als kind toen mijn zus zijn platen kocht”, herinnert Dorianne zich. “Bij zijn dood in 2009, ik was toen zestien jaar, was hij plots overal te horen en te zien, waardoor ik vele nummers van hem heb ontdekt en herontdekt. Ik heb die toen allemaal op een mp3-speler gezet die ik meenam toen ik met mijn familie op vakantie naar Frankrijk vertrok. Ik heb zijn muziek de hele zomer zitten beluisteren en heb er nog altijd een associatie van zon, vakantie en een warm gevoel bij.”

“Toen ik nog een kind was, verscheen Michael Jackson wel vaker in het nieuws omdat hij zo excentriek was”, gaat de MNM-stem verder. “Ze noemden hem ‘Wacko Jacko’, maar ik stond daar niet echt bij stil. Over het misbruik las ik als kind uiteraard niet. Doorheen de jaren leerde ik dat er roddels waren, maar ik hield me daar niet echt mee bezig. Pas later begon ik me meer en meer af te vragen wat er zou kloppen. Wat als het waar was? Dat zou verschrikkelijk zijn. Pas toen ik vorig jaar de tweedelige documentaire Leaving Neverland helemaal en aandachtig bekeken heb, begon het me echt te treffen en kwam het keihard binnen.”

 Cancelcultuur

In haar radioprogramma Generation M besprak Dorianne het onderwerp uitvoerig. “Er is toen een journalist van De Standaard langsgekomen die net als ik een hevige fan was. Hij vertelde dat hij het moeilijk had om zijn nummers nog te beluisteren. Dat hij er rare gevoelens bij kreeg omdat het zo vreselijk was allemaal. Zelf kon ik op dat moment wel nog van zijn muziek genieten, maar hoe meer ik las en hoe meer ik merkte dat andere zenders hem minder draaiden, begon ik er ook steeds meer over na te denken.”

Toch durft Dorianne zich vandaag nog steeds een fan van zijn muziek te noemen. “Ik heb het geluk gehad dat ik zijn werk toch los van hem kan zien, ook al blijft het dubbel. Als ik naar zijn muziek luister, hoor ik in de eerste plaats gewoon Michael Jackson. Ik ben daar ook dankbaar voor, want ik was de eerste dagen na die documentaire heel bang dat mijn beleving zou veranderen. Ik wil daarbij wel benadrukken dat ik het heel goed begrijp dat andere mensen dat niet kunnen.”

“Helden hebben ons geholpen om ons goed te voelen, we willen dat het bewijsmateriaal om ze te doen vallen dan ook sluitend is”
(Alain Van Hiel, Sociaal psycholoog)

Terwijl sommige fans voor zichzelf besluiten dat ze niet meer van iemands kunst kunnen genieten door wat de artiest op zijn kerfstok heeft, gaan sommigen nog een stapje verder. De laatste jaren wordt er online steeds vaker opgeroepen om bepaalde bekende gezichten en hun werk voortaan dood te zwijgen als ze bepaalde feiten pleegden of niet ‘woke’ genoeg zijn. Het internet neemt niet langer genoegen met hoge piefen die schijnbaar denken te kunnen doen en laten wat ze willen. J.K. Rowling ondertekende in juli nog een open brief tegen die zogenoemde cancel culture samen met 152 andere schrijvers en academici.

“Ik denk dat er altijd een soort activisme speelt”, verklaart Alain Van Hiel het fenomeen. “Het zijn vaak ervaringen in de persoonlijke sfeer die ervoor zorgen dat mensen persoonlijke acties ondernemen. Of het is omwille van het feit dat ze hun eigen visie en wereldbeeld willen promoten.” Op dat vlak zit Inke Gieghase in een tweestrijd. Die is geen voorstander van cancel culture, maar vindt het wel moeilijk als die in hun omgeving een gesprek moet aangaan over Rowling of Harry Potter. “Intussen is mijn elfjarige zusje een grote fan van de boeken geworden”, verklaart Inke. “Ik vind het heel lastig om daar met haar over te praten. Ze is nog een kind en je wilt dat niet van haar afnemen, maar ergens wil je er ook over vertellen.”

Acteur Kevin Spacey werd in 2016 door twee mannen aangeklaagd wegens seksueel wangedrag in de jaren 80. Ze waren destijds minderjarig.

Volgens Dorianne Aussems is censuur niet de oplossing. “Cancel culture vind ik een heel scherpe reactie en wordt soms heel snel gedaan. We moeten mensen niet te snel in de vergeetput duwen. Iedereen ervaart het namelijk anders, dus ik vind niet dat je anderen moet oproepen om net als jij bepaalde artiesten te laten vallen. Als blijkt dat jij wel nog heel blij kunt worden van iets, is dat toch des te beter? Sowieso moeten we opletten met cancellen omdat iemand iets fouts heeft gezegd. Er zit vaak ook nog wel iets goeds in mensen. Om dan meteen alles te censureren, daar heb ik het moeilijker mee. Wel zal ik bijvoorbeeld op de radio nu langer nadenken hoe ik een nummer van Michael Jackson zal aankondigen. Maar hij heeft als artiest mee de loop van de popgeschiedenis bepaald, en dat zal nooit veranderen.”

 Leedvermaak

Het lot van de artiest staat of valt met de genade van zijn fans, en dat kun je vrij letterlijk nemen, meent sociaal psycholoog Van Hiel. In zijn lessen aan de universiteit gebruikt hij steevast het voorbeeld van de zaak- O.J. Simpson, de voormalig American football-speler en acteur die beschuldigd werd van de moord op zijn ex-vrouw en haar vriend. “Simpson werd strafrechtelijk vrijgesproken”, aldus Van Hiel. “En ik durf te beweren dat hij voor moord veroordeeld geweest zou zijn als zijn fans hem effectief afgevallen zouden zijn. Laat me mezelf nader verklaren: de openbare aanklager besloot vooral vrouwelijke juryleden te selecteren van Afro-Amerikaanse afkomst, omdat die volgens hem het meest geshockeerd zouden zijn door het huiselijk geweld tegen zijn ex-vrouw. Uit het onderzoek van de verdediging bleek dat Afro-Amerikaanse vrouwen net het meest gunstig stonden tegenover de acteur. Zijn fans bleven zijn fans, anders had hij wellicht meer kans om veroordeeld te worden.”

We zijn met andere woorden geneigd om de imaginaire standbeelden van onze helden te helpen overeind houden, zolang we kunnen, om ook onze eigen zelfwaardering als fans te beschermen. “Nochtans is het vaak zinvoller om onze zelfwaardering op te krikken door onszelf te vergelijken met iemand die slechter af is”, stelt Van Hiel. “We noemen dat de neerwaartse sociale vergelijking: we voelen ons beter in vergelijking met mensen die lager op de sociale ladder staan.”

Dat helden dan ook voor animo zorgen op sociale media wanneer ze definitief van hun sokkel gevallen zijn, vindt de sociaal psycholoog niet verwonderlijk. “Wanneer we verhalen lezen of horen over onethisch gedrag, kunnen we ontzettend veel schadenfreude ervaren. We lijken er een bijzonder genot uit te halen wanneer bekende mensen een misstap zetten, zoals Ellen Degeneres of Johnny Depp. In plaats van medelijden met hen te hebben, zullen veel mensen, en dat is eigenlijk erg om te zeggen, dit zeer amusant vinden en ermee gniffelen. Iemand van zijn sokkel zien vallen, balsemt de ziel. Het zorgt ervoor dat wij met een gerust hart kunnen zeggen: ‘Zoiets zouden wij toch nooit doen’.”