Van Vogue-model tot oorlogsverslaggever: dit is de iconische fotograaf Lee Miller
Het Antwerpse FOMU toont dezer dagen het werk van Lee Miller (1907-1977), fotograaf extraordinaire. Aan de hand van vier van haar foto’s gidst zoon Antony Penrose ons door het bewogen leven van zijn moeder.
Lee Miller, het mode-icoon
We schrijven 1941 wanneer Lee Miller in Londen deze ‘Bathing Feature’ maakt voor Vogue. Ze is op dat moment al lang geen onbekende meer in de modewereld: zowel voor als achter de lens is ze graag gezien. Haar eerste Vogue-cover sierde ze al in 1929 – een carrière die naar verluidt begon na een toevallige ontmoeting met mediamagnaat Condé Nast. Haar modellenbestaan zou ze uiteindelijk eind jaren ‘30 beëindigen met de gevleugelde woorden: ‘I would rather take a photograph than be one’. Aan modefotografie bleef ze wel doen, zelfs tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Antony Penrose: “Deze Vogue-shoot was een complete fantasie. Er waren in 1941 echt niet zoveel opportuniteiten voor mensen om badkledij aan te trekken, want alle stranden waren bedekt met prikkeldraad en mijnen – op het moment dat deze foto gemaakt werd, was er veel onrust over een mogelijke invasie. En er waren wel zwembaden, maar niet veel.”
“Die vrouw met haar zwembril op en die grote opblaasvis in haar hand: er zit zoveel humor in dit beeld. En dat is interessant, want ik heb die humoristische kant niet vaak gezien. Ik associeerde de naoorlogse Lee vooral met veel spanning en verdriet. Maar wanneer ik later met mensen over haar sprak, herinnerden ze haar altijd als een gevatte, grappige persoon. Als fotograaf was humor een hulpmiddel om haar uit moeilijke situaties te krijgen en om haar toegang te verschaffen tot bepaalde plekken.”
“Ik hoorde haar wel eens vertellen over haar modeshoots. Hoe moeilijk het was om een lelijke jurk te fotograferen bijvoorbeeld, en hoe ze die dan met grote clips moest vastzetten op de rug om hem strakker te maken.”
“Er is ook eens een kat de Vogue-studio binnengewandeld – tijdens de Blitz (Duitse luchtbombardementen op Britse steden tijdens WOII, red.) liepen er duizenden dakloze huisdieren door de straten. Lee heeft de kat te eten gegeven, maar de Vogue-studiobaas was geen fan en werd gek toen ze het dier binnen zag. Lee zei meteen dat het beestje een rekwisiet was en duwde haar in de armen van het model dat ze aan het shooten was. Uiteindelijk heeft ze die kat geadopteerd.” (lacht)
“Tijdens de oorlogsjaren mocht ze als Amerikaans burger in Engeland niet bijdragen aan oorlogsgerelateerd werk. Maar ze wilde echt iets doen, dus werd haar camera haar weapon of choice. Ze fotografeerde er initieel nog steeds mode mee, als vorm van verzet. Vogue vond het enorm belangrijk om te blijven berichten over mode, ook in woelige tijden. Dat mag frivool en stom lijken, maar dat was het niet. Het ging om het hooghouden van de moreel. Zodat vrouwen zich op hun gemak voelden om in de fabrieken te gaan werken, of zich bij het leger aan te sluiten. Het was een subtiele vorm van propaganda. Een eerlijke poging om mensen zich te laten inzetten voor een goed en rechtvaardig doel.” “Na de oorlog stopte Lee zo goed als met het fotograferen van mode. Ze had te veel gezien. Het was te triviaal geworden voor haar.”
Lee Miller, de surrealist
Dit ‘Portrait of Space’ werd gemaakt in de buurt van het Egyptische Siwa in 1937. Miller was de liefde – ofte Egyptisch zakenman Aziz Eloui Bey – gevolgd naar Caïro, maar verveelde zich er al snel stierlijk. Zeker in vergelijking met het bruisende sociale en culturele leven dat ze in Parijs en New York had. Al weet die ennui haar wel te inspireren tot bijzonder eigen werk. Eind jaren dertig zal ze terug naar Engeland keren en bij haar toekomstige echtgenoot Roland Penrose intrekken.
Penrose: “Van al Lee’s foto’s is dit mijn favoriet. Het beeld is een erkenning van haar surrealistische blik. In die zin, dat wat je ziet niet onmiddellijk vertaalbaar is, behalve wanneer je je verbeelding erop loslaat. Meer dan een object, is het een metafoor.”
“Dit werd gefotografeerd vanuit het raam van een rusthuisje, ooit gebouwd door de Egyptische Koning Foead. Wanneer Lee op deze plek stootte, was het vrijwel vervallen. Bij het binnenlopen, zag ze een gescheurd vliegenraam, dat volgens mij symbool gestaan heeft voor haar escapisme. De lege ruimte achter het rechthoekige kader – vroeger bedoeld als opening om de rolluiken te sluiten – is Lee’s geschenk aan de kijker: een lege ruimte die je kunt bewonen met je dromen en verbeelding. Zie je er een wolk door, of een vogel? Dat is het enigma.”
“Deze foto representeert haar geestestoestand op dat moment. Ze was heel ongelukkig in Egypte, verveelde zich. De mensen rond haar waren wel vriendelijk, maar saai. Bij aankomst was het er heerlijk, want ze moest zich nergens zorgen over maken. Aziz was rijk en ze kon er een luxueus bestaan leiden. Maar wanneer luxe toch niet alles bleek, begon ze lange tochten in de woestijn te maken. Dat is een zeer vormende periode gebleken, omdat ze zo kon terugkeren naar haar surrealistische roots. Ze moest niet meer fotograferen voor commerciële doeleinden, maar louter voor haar plezier.”
“Deze specifieke foto stuurde Lee op naar Roland Penrose (schilder en galerist die jaren later haar echtgenoot en Antony’s vader zou worden, red.), die het thuis in Londen ophing. René Magritte kwam bij hem op bezoek in 1938, zag de foto hangen, en was er heel enthousiast over. Wanneer de kunstenaar terug naar huis keerde, zou hij het werk ‘Le Baiser’, dat een heel gelijkaardige vorm heeft, gemaakt hebben.”
“Lee had best veel Belgische kennissen, trouwens. Brussel stond min of meer op dezelfde hoogte als Parijs qua surrealisme en de bijhorende opwinding. Artistiekelingen als Magritte, Delvaux, E.L.T. Mesens en Paul-Gustave en zijn vrouw Norine Van Hecke waren erg belangrijk voor haar. Na de bevrijding is ze hen ook terug gaan opzoeken.”
Lee Miller, de oorlogsverslaggever
Deze ‘Fire Masks’ werd gemaakt in het Londense Hampstead in 1941 ten tijde van de Blitz. Nadat Miller eerst vooral puin in de UK vastlegde, wordt ze vanaf ‘42 officieel oorlogscorrespondent en begint ze haar eigen stukken te schrijven.
Wanneer de oorlog in Europa ten einde loopt, zal Miller steeds zwaardere, beklemmende verhalen gaan maken. Zo legde ze – samen met LIFE Magazine-fotograaf David E. Scherman – onder andere de gruwel in de pas bevrijde concentratiekampen van Dachau en Buchenwald vast. En op de dag dat Hitler zelfmoord pleegt, onderstreept ze eigenhandig het einde van de oorlog door zich in zijn bad te laten fotograferen. Het werd de meest beroemde foto die er ooit van haar gemaakt werd.
Penrose: “Dit zijn twee leuke, jonge vrouwen, die allebei bevriend waren met Lee. Ze werkten voor Vogue en stonden model voor een knitwearshoot. In 1941 moesten foto’s in het daglicht genomen worden, omdat de stroom tijdens de Blitz vaak uitviel. Deze werd gemaakt aan het luik van de schuilkelder in de tuin van Lee en Roland in Hampstead.”
“Mijn vader was destijds ARP warden, luchtaanvalbeveiliger. Wat betekende dat hij samen met een heleboel andere hulpverleners ’s nachts op wacht moest staan voor wanneer er brandbommen vielen. Om zich daarbij te beschermen droegen ze deze zelfgemaakte, behoorlijk lompe maskers. Het beeld is van een buitengewone surrealistische kwaliteit. Die vrouwen, in elegante topjes, zittend op een krant met van die gekke maskers op. Het is een soort vastberaden viering van dat moment: we gaan hier het grappige van inzien en ons niet laten intimideren.”
“Vogue had ondertussen haar eigen problemen. Papier en inkt werden gerantsoeneerd en om papier te krijgen, moesten ze tegemoetkomen aan de eisen van het Ministerie van Informatie, dat wilde dat er voldoende bericht werd over wat de Engelse vrouwen tijdens de oorlog deden. Vrouwen lazen meer tijdschriften dan kranten, dus richtten ze zich op die specifieke doelgroep. Tijdens de oorlog waren het aanvankelijk dan ook vooral vrouwen die door Lee gefotografeerd werden.”
“Na de oorlog was ze te terughoudend om haar verhaal aan veel mensen te vertellen. Ze genoot niet van de vrede, omdat die voor haar te gebrekkig was. Het is heel moeilijk om mensen die actief waren tijdens oorlogsjaren te doen praten, waarschijnlijk omdat ze ons de gruwel willen besparen die zij hebben meegemaakt.”
“Daarna stak Lee al haar energie en talent in eten maken. Mensen pleasen door voor hen te koken heeft haar leven gered. Haar grootste verwezenlijking ooit is dat ze daardoor op eigen houtje hersteld is van drankmisbruik en depressie. Tijdens de oorlog had ze honderdduizenden mensen zien verhongeren, dus ze wist als geen ander: je kunt niets doen, als je niet gegeten hebt.”
Lee Miller, de vrouw
In dit ‘Selfportrait with headband’, gemaakt in New York in 1932, is het Lee Miller zelf die poseert in een door haar gefotografeerde kapselproductie voor de Amerikaanse Vogue. Tijdens haar leven wordt haar werk weinig geëxposeerd, maar verschijnt het voornamelijk in printpublicaties. Na WOII stockeert ze haar foto’s en teksten over die tijd op zolder, en beslist er niet meer over te praten. Zoon Antony Penrose krijgt dat materiaal pas na haar dood te zien en maakt er sindsdien, samen met zijn dochter Ami Bouhassane, een erezaak van om haar verhaal in woord en beeld met de wereld te delen.
Penrose: “Dit is een uitzonderlijk goeie foto van Lee. Eentje die veel zegt over haar als persoon, en over haar lef. Ze moet het zelf ook een goede foto gevonden hebben, want deze werd uit een reeks van meerdere beelden in dezelfde setting ook effectief gepubliceerd in de Amerikaans Vogue.”
“Je ziet dat ze echt wist hoe ze moest poseren; dat ze wist dat haar zijkant haar beste kant was. Dat leerde ze uit al de tijd die ze doorbracht met topfotografen als Edward Steichen, George Hoyningen-Huene en Man Ray. Model staan is een kunstvorm op zichzelf, en Lee was er erg goed in.”
“Als je naar haar hele oeuvre kijkt, zie je dat ze zeer weinig zelfportretten heeft gemaakt. De reden dat ze dat hier deed, was dat ze in deze periode net haar eigen studio in New York aan het opstarten was en elke dollar kon gebruiken. In de nasleep van de Wall Street-beurscrash, moest iedereen vechten om rond te komen. Daarnaast moest ze het ook nog eens opnemen tegen gevestigde Amerikaanse fotografen, en het feit dat ze een vrouw was speelde ook niet in haar voordeel. Daarom stond ze dus zelf model voor deze foto, en was haar broer Erik haar assistent.”
“Lee werd thuis op dezelfde manier opgevoed als haar broers. In die tijd werden meisjes nochtans veelal grootgebracht met het vooruitzicht te trouwen, kinderen te krijgen, een huishouden te runnen en lekker te koken. Ik denk dat dat de reden is waarom Lee zo assertief en succesvol is geworden.”
“Ze had het dan ook moeilijk wanneer ze later in haar carrière gezien werd als ‘het mooie meisje’ of ‘de muze van’. Iets waarvan Kate Winslet, die haar vertolkte in de film Lee, me zei dat ze het heel erg herkende uit het begin van haar eigen carrière.”
“Ik heb lang niet veel geweten over haar leven. Lee was een interessante, maar moeilijke persoon om bij te zijn. Ze had wat wij vandaag PTSS noemen, posttraumatische stressstoornis, en had zwaar te kampen met alcoholmisbruik. Als kind begreep ik niet waarom ze zulke moodswings had; dat ze het ene moment zo getalenteerd en creatief kon zijn, en het andere zo bloody miserable en destructief. Wij hadden heel lang een heel moeilijke relatie, die we pas overwonnen hebben twee jaar voor haar dood. We zijn toen wel vrienden geworden, en dat was fantastisch. Maar ik heb de tijd niet gehad om haar de moeilijke vragen te stellen. Twee weken na haar dood vond wijlen mijn vrouw Suzanna op zolder de oorlogsfoto’s en -verhalen die inzicht gaven in dat deel van Lee’s carrière. En dat was het begin van wat je nu allemaal ziet.”
De expo ‘Lee Miller in Print’ loopt nog tot 8 juni in het Antwerpse FOMU.
Lee Miller (1907-1977)
• Wordt geboren in Poughkeepsie, New York. Haar vader was amateurfotograaf en introduceerde haar tot de stiel.
• Werkt in de jaren twintig als model voor onder andere de Amerikaanse Vogue.
• Leert in diezelfde periode fotograferen als assistent – en later ook geliefde – van surrealist Man Ray in Parijs. Samen experimenteren ze met de zogenaamde solarisatietechniek.
• Publiceert haar eerste foto’s onder eigen naam in 1930 in Vogue en richt later ook haar eigen studio op.
• Werkt als fotograaf en correspondent voor Condé Nast tijdens de Tweede Wereldoorlog.
• Trouwt in 1947 met kunstenaar Roland Penrose, met wie ze datzelfde jaar een zoon krijgt, Antony.
• Maakt de laatste decenniavan haar leven naam als chef-kok.
• Sterft op 70-jarige leeftijd thuis aan kanker in het Engelse East Sussex.
• Wordt vertolkt door Kate Winslet in de biopic Lee (2023).
Meer lezen
Foto’s: Lee Miller Archives.
