Een psychotherapeute over gaslighting: ‘Je verliest je identiteit en autonomie’
‘Gaslighting’ lijkt wel een cultwoord te zijn geworden anno nu. Eentje dat volgens sommige professionals té snel uitgespuwd wordt. Maar wat is gaslighting juist? En wat kunnen de gevolgen ervan zijn? Klinisch psycholoog en psychotherapeute Rukhsar Abdul neemt het begrip onder de loep.
Het Britse theaterstuk Gas Light ging in 1938 in première en werd enkele jaren later, in 1942 en 1944, vertaald naar het grote scherm. Het stuk vertelt het verhaal van een man, Gregory, die Paula, zijn vrouw, tot krankzinnigheid tracht te brengen door onder andere de lichten in hun huis te dimmen. Wanneer Paula opmerkt dat de gaslampen minder sterk branden, houdt haar echtgenoot voet bij stuk dat ze zich iets inbeeldt. Deze leugens, aangevuld door vele anderen, leiden de vrouw tot het denken dat ze zaken doet zonder ze te herinneren. Ze verliest haar realiteitszin, raakt geïsoleerd en denkt dat ze stilaan gek aan het worden is.
Toeval? Ik dacht het niet. Iemand gaslighten is exact hetgene doen wat hierboven beschreven staat: iemand voorhouden dat wat zij of hij ziet of beleeft niet echt, maar ingebeeld is. Tot op het punt dat die persoon niet meer in zichzelf of in diens eigen werkelijkheid gaat geloven.
Charles Boyer als Gregory en Ingrid Bergman als Paula in de Amerikaanse verfilming van Gaslight (1944).
Machtsspel
“Gaslighting is een vorm van misbruik en manipulatie waarbij de dader het slachtoffer haar of zijn eigen realiteitszin gaat wantrouwen”, aldus Rukhsar Abdul. “De gaslighter gaat twijfel creëren rond de werkelijkheid en de perceptie van het slachtoffer. Dit kan door zaken of gebeurtenissen te ontkennen, minimaliseren of door de schuld in bepaalde situaties om te keren. Het slachtoffer zou dan bijvoorbeeld reden hebben gegeven aan de dader om bepaald kwetsend en schadelijk gedrag te stellen. Gevoelens en bepaalde voorvallen kunnen ook worden ontweken. Denk aan de uitspraak ‘Ik luister niet meer naar jouw onzin.’” Daders verdraaiien de realtiteit waardoor hun slachtoffers in de war raken. Zo kan een gaslighter boos worden op haar of zijn partner nadat die de koffie niet op de juiste plaats terugzette, hoewel het slachtoffer de koffie eigenlijk niet gebruikt heeft. Wanneer het slachtoffer dit dan aanhaalt, krijgt die te horen dat ie niet tegen kritiek kan.
Door zaken of gebeurtenissen te ontkennen, minimaliseren of door de schuld in bepaalde situaties om te keren, trekt de gaslighter de realiteit van het slachtoffer in twijfel
En hoewel gaslighting zowat iedereen kan overkomen, gebeurt de manipulatie-techniek hoofdzakelijk binnen één bepaalde setting: “Volgens onderzoek komt gaslighten voornamelijk voor in intieme koppelrelaties tussen een man en een vrouw“, legt de psychotherapeute uit. Even uitleggen: “Je kan alleen maar gaslighten wanneer je je in een scheefgetrokken machtsrelatie bevindt. Als de dader in een machtspositie zit, kan die pas echt schade aanrichten.”
Wat die man-vrouw relatie hier dan mee te maken heeft? “Vrouwelijkheid wordt in onze maatschappij nog steeds met irrationaliteit geassocieerd. Mannen kunnen dus makkelijk misbruik maken van zo’n stereotypen om zichzelf hoger en machtiger te profileren. Zo kan een dader inspelen op het cliché dat vrouwen vanuit hun irrationaliteit handelen.” Denk aan zinnen als “Jij reageert veel te emotioneel” of “Jij overdrijft altijd.” Daarbij staan vrouwen ook financieel vaak minder sterk, waardoor ook op dit vlak de man de bovenhand heeft in de relatie. “Voor een vrouw is het dan weer erg moeilijk om terug te vallen op schadelijke mannelijke stereotypen, aangezien deze niet even alledaags zijn. En dus is het voor haar heel wat minder eenvoudig om een man te gaslighten”, aldus Abdul.
Zelfbehoud en zelfregulatie
Als vrouw ben je dus een makkelijke prooi voor een manipulator. “Vrouwen die worstelen met een laag zelfbeeld of zich codependent hechten zijn de ‘makkelijkste slachtoffers’. Maar ook vrouwen met heel wat zelfvertrouwen kunnen meer vatbaar worden voor gaslighting wanneer ze eerst al (door de gaslighter) geïsoleerd raakten. De steun en het vertrouwen van je sociale netwerk valt dan weg en je geraakt zo al snel verstrikt in een neerwaartse spiraal.” Let wel, niet alleen vrouwen vallen sneller prooi aan gaslighters. “Elke persoon die zich in een institutionele minderheispositie bevindt is een stuk gevoeliger voor manipulatie. Denk aan mensen van kleur of mensen die deel uitmaken van de LGBTQIA+-gemeenschap. Ook zij zijn de gedupeerden van heel wat stereotypen en clichématige denkpatronen waarmee gaslighters en bijvoorbeeld narcisten zich wapenen.”
Mannen kunnen makkelijk misbruik maken van vrouwelijke stereotypen om zichzelf machtiger op te stellen
Een gaslighter is vaak een persoon met narcistische trekken. “Ze manipuleren omdat ze zelf niet willen inzien wat ze doen of hebben gedaan. De ander is steeds in fout”, legt de psychotherapeute uit. “Daders gaan vaak gaslighten uit zelfbehoud, zelfregulatie of uit een zogezegde beschermdrang tegenover hun relatie. Wanneer zij bijvoorbeeld hun partner fysiek hebben misbruikt, willen ze dat zelf niet onder ogen komen. Dan gaan ze doen alsof het niet gebeurd is of leggen ze de schuld bij hun slachtoffer. Op die manier voelen zij zich beter.” En juist daar knelt het schoentje, want “de mensen die gaslighten hebben zelf niet het inzicht dat wat ze doen fout is. Zij gaan zichzelf niet in vraag stellen en vormen dus een nauwelijks te bereiken doelgroep.” Bijgevolg is het erg moeilijk om hun gedrag psychologisch te corrigeren, hen te begeleiden en op te volgen.
De bal aan het rollen
Gaslighting is een vorm van manipulatie en iedereen manipuleert zo nu en dan weleens. Geen reden tot paniek dus als jij het gedrag ook bij jezelf herkent. “Het richt pas echt schade aan indien het consequent gebeurt en de autonomie en het zelfvertrouwen van het slachtoffer in kwestie effectief aangetast wordt“, zegt Abdul. “In het geval van gaslighting begin je aan je realiteitszin te twijfelen. Bijgevolg verlies je delen van je identiteit en raak je volledig geïsoleerd, wat ook weer een impact heeft op jouw sociale netwerk. Je gaat zelf geloven dat je minderwaardig bent aan je partner en je wordt afhankelijk van haar of hem.“
En wanneer de bal aan het rollen gaat, is het moeilijk deze nog tegen te houden. “Als je je sociale contacten verliest, wordt het nog moeilijker gedachten en gevoelens af te toetsen. Dit kan leiden tot het gevoel dat je echt gek aan het worden bent, want de enige feedback die je nog krijgt komt van je gaslighter.” Langdurige gaslighting brengt ook heel wat blijvende schade met zich mee. “Depressies en angststoornissen zijn erg gebruikelijk en zien we vaak terugkomen bij slachtoffers van deze technieken”, vertelt de psychotherapeute.
Mensen die gaslighten gaan zichzelf niet in vraag stellen en vormen dus een moeilijke doelgroep voor psychologische hulpverleners
“Just be there”
Daders van gaslighting zal je niet makkelijk in een psychologenpraktijk tegenkomen. Hun slachtoffers daarentegen wel. “Als slachtoffers van dergelijke manipulatie bij mij therapie volgen, is het belangrijk hun gevoelens te erkennen, en te bevestigen dat wat ze voelen, denken en meemaken wel degelijk werkelijkheid is. Ze zijn niet gek”, legt Abdul uit. “Als therapeut moet je het gedrag van de dader extreem gaan corrigeren. Op die manier kunnen zij opnieuw vertrouwen in zichzelf en in de wereld rondom hen gaan opbouwen en aan hun autonomie werken.”
Maar wat als jouw goede vriend of familielid in dergelijke toxische relatie of situatie vertoeft? Kalm blijven is de booschap. “In partnerrelaties waarin gegaslight wordt, zal de dader vaak een negatief narratief over de vrienden van het slachtoffer opstellen. De gaslighter gaat in feite reeds ‘voorspellen’ dat de vrienden van haar of zijn partner zich tegen hun relatie gaan keren. Dat ze hun liefde niet begrijpen en hen tegen elkaar gaan willen opzetten”, aldus Abdul. “En uiteraard, dat is wat er gebeurt als je je als vriend of familielid gaat proberen mengen in dergelijke relatie. Het narratief van de gaslighter wordt bij deze bevestigd en je duwt je geliefde alleen nog meer in de armen van hun toxische partner, verder weg van jou.“
Je gaat zelf geloven dat je minderwaardig bent aan je partner en je wordt afhankelijk van haar of hem
“Wat we dus vaak zien is dat familie en vrienden met lede ogen moeten toekijken. Want hoe harder je gaat reageren, hoe verder je de controle zal verliezen.” Toch valt er wat te doen, al is dat wel maar het absolute minimum. Abdul: “Blijf die persoon ondersteunen en bovenal, blijf aanwezig. Vertoon terwijl ook corrigerend gedrag. Erken bijvoorbeeld wel dat de gevoelens van haar of hem werkelijkheid zijn, probeer die persoon zo veel mogelijk zelfvertrouwen te geven. Maar vooral: niet pushen, niet trekken of sleuren. Just be there.“
Sleutel naar vrijheid
“Als het slachtoffer goed omringd is door een warm en geduldig sociaal netwerk van familieleden en vrienden, dan schat ik de kans groot dat die persoon op een moment zelf uit de situatie zal stappen. Het slachtoffer zal beseffen wat er gebeurt en beslissen om niet meer mee te gaan in de gekmakende manipulaties van de gaslighter. Zo maakt die zichzelf immuun voor de verdaaiingen van de dader. En op dat moment krijgt de voorheen zwakkere partner de sleutel naar haar of zijn vrijheid opnieuw zelf in handen. Maar dit kan natuurlijk wel heel wat tijd innemen. En erger: de schade kan al aangericht zijn“, besluit Abdul.
Meer lezen
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier