Auteur en filosofe Jannah Loontjens kan erover meepraten. Zij besliste zich in het onderwerp te verdiepen toen ze voelde hoe ze steeds meer verteerd werd door schuldgevoelens tegenover haar veeleisende moeder. Gaandeweg ontdekte ze dat haar schuldbewustzijn een veel grotere impact had op haar leven dan ze ooit had gedacht. In haar zeer herkenbare boek Schuldig. Een verkenning van mijn geweten ging ze op zoek naar de mechanismen die eraan ten grondslag liggen. Jannah Loontjens: “Schuldgevoelens zitten verweven in onze cultuur. Onderschat daarbij zeker de rol van het christendom niet. Denk maar aan de zeven hoofdzonden, en het schuldgevoel dat gelovigen wordt aangepraat bij gevoelens van lust of gulzigheid. Je hoeft niet met de Bijbel te worden opgevoed om dat mee te krijgen. Ikzelf heb nooit godsdienstlessen gekregen, en toch heeft schuld zich heel erg gemanifesteerd in mijn leven.”
Duizend keer sorry
“Alles begon toen ik tijdens de winter van 2019 besliste om voor het eerst in jaren kerst te vieren met mijn eigen gezin in Nederland, in plaats van af te reizen naar mijn ouders”, vertelt de filosofe. “Mijn vader woont al heel mijn leven in Zweden, en mijn moeder emigreerde enkele jaren geleden naar Frankrijk. Ieder jaar voel ik me tijdens de eindejaarsperiode verplicht om minstens een van hen te gaan bezoeken. Maar toen ik mijn moeder vertelde dat ik eens een jaartje zou overslaan, reageerde ze hevig teleurgesteld, wat mij opzadelde met een gigantisch schuldgevoel. Dat werd nog versterkt toen ik koos om wel in te gaan op de uitnodiging van mijn tante – haar zus – om daar kerst te gaan vieren. Het voelde als verraad tegenover mijn moeder, en ik durfde het haar niet te vertellen. Door erover te liegen, maakte ik de situatie nog erger en voelde ik mij dubbel zo schuldig, terwijl ik diep vanbinnen wist dat ik eigenlijk niks fout had gedaan. Mijn moeder heeft zelf beslist om de afzondering op te zoeken in Frankrijk, en ik weet dat ik niet verantwoordelijk ben voor haar eenzaamheid. Maar toch knaagde het schuldgevoel harder dan ooit.”
Patrick Luyten, hoogleraar klinische psychologie aan de KU Leuven en University College Londen, herkent de innerlijke strijd van Jannah, maar benadrukt dat schuldgevoel in de eerste plaats een gezonde emotie is die net helpt om relaties in stand te houden. Luyten: “Op zich is het positief dat je je schuldig voelt tegenover iemand van wie je houdt, want dat wil zeggen dat je over empathie beschikt. Schuld is een sociale emotie die we ontwikkelen in de loop van ons leven. Het mechanisme zit diep ingebakken in onze menselijke interacties. Hoe dieper je band met een persoon, hoe meer schuld je zult voelen. Het is logisch dat je je schuldiger voelt tegenover je partner of je moeder dan tegenover een verre kennis of een collega. Ieder van ons ervaart dagelijks zeven tot vijftien schuldgevoelens. Dat kan gaan van hele kleine dingen tot ernstig, chronisch besef van schuld. Soms gebeurt het zelfs onbewust of duurt het slechts een paar seconden, zoals wanneer je iemand per ongeluk een duwtje geeft of een afspraak vergeten bent. De natuurlijke respons op die emotie is herstel. Je wilt rechtzetten wat je fout hebt gedaan door je te verontschuldigen of iets te doen om het goed te maken. Dat is dan ook de primaire functie van schuldgevoelens in menselijke relaties. Schuld hangt heel nauw samen met schaamte. Dikwijls komen ze samen voor of worden ze door elkaar gebruikt, omdat ze door dezelfde fout worden uitgelokt. Maar het verschil zit ’m in de respons. Bij schuldgevoelens wil je de fout herstellen, maar bij schaamte wil je de confrontatie vermijden of het liefst zo snel mogelijk uit de situatie verdwijnen, bijvoorbeeld wanneer je op een chique receptie een glas rode wijn op je broek gemorst hebt.” Dat onderscheid leren maken helpt volgens Jannah Loontjens om je schuldgevoelens te overwinnen: “Ik verwarde schuldgevoelens vaak met schaamte, overbezorgdheid of de angst voor andermans oordeel of verwijten. Door onder ogen te zien waar ik juist bang voor was, werd het gevoel al een heel pak lichter.”
Moeders en dochters
Het is geen toeval dat het schuldgevoel van Jannah zich als vrouw harder manifesteert in de relatie met haar moeder dan in die met haar vader. Volgens professor Patrick Luyten zijn vrouwen sowieso vatbaarder voor schuldgevoelens. Tot de leeftijd van vijftien jaar hebben jongens en meisjes evenveel last van gevoelens als schuld, angst en depressie, maar daarna neemt dat aantal toe bij vrouwen. Zij hebben bijvoorbeeld twee tot drie keer meer last van depressies. Een van de mechanismes die daarbij een rol spelen, zijn de grote verwachtingen waaraan vrouwen denken te moeten voldoen, zowel op vlak van werk en carrière als in hun vrije tijd en gezinsleven. Luyten: “Bovendien is een gevoel van schuld tegenover een moeder vaak een indicatie van een breder probleem. Dikwijls gaat het over een loyaliteitsconflict en de vraag of je als dochter een eigen leven mag leiden. Je voelt je dan al op voorhand schuldig tegenover je moeder voor het geval er iets naars zal gebeuren en je daar voor altijd spijt van zult krijgen. Het kan gevaarlijk zijn om jezelf daarin te verliezen.” Loontjens beaamt: “In klassieke gezinnen worden dochters nog steeds veel meer deel gemaakt van het huishoudelijke bedrijf van de moeder. Wanneer ze beginnen te verlangen naar een eigen leven, wijzen ze daarmee onrechtstreeks hun moeder af. Als er dan ook nog eens een scheiding bij komt kijken, waarbij een van de ouders ongelukkig is – in dit geval mijn moeder – speelt dat loyaliteitsconflict nog extra hard. Kinderen hebben in zo’n geval het gevoel dat ze iets moeten goedmaken. Ik worstel ook nog steeds met dat gevoel, maar ik zie sommige dingen nu toch iets helderder. Ik heb bezorgdheid en schuldgevoel van elkaar leren onderscheiden. Als je je zorgen maakt over je moeder, kan dat ook zonder je daarvoor verantwoordelijk te voelen. Die twee dingen zijn iets totaal anders, en dat besef ik nu.”
Een goede zaak volgens professor Luyten. “Want”, zo zegt hij, “vrouwen kunnen soms echt kraken onder de druk die ze zichzelf opleggen en de conflicten die daaruit voortvloeien. Ze leggen de lat zo hoog dat ze zich bijna constant schuldig voelen. Wanneer ze voor hun carrière gaan, ervaren ze schuldgevoelens tegenover hun gezin, en omgekeerd. En dat is onmogelijk vol te houden. Overmatige schuldgevoelens kunnen uit de hand lopen en het herstelmechanisme kan ontsporen. Dan heb je de hele tijd het gevoel dat je iets verkeerd hebt gedaan, wat een aanleiding kan zijn tot angsten en depressies vanuit het gevoel een nietsnut te zijn. Een juist evenwicht vinden is belangrijk, want er bestaat ook zoiets als te weinig schuldbesef. Mensen met een antisociale persoonlijkheid of narcistische trekken hebben bijvoorbeeld een tekort aan schuldgevoelens.”
Licht aan het einde van de tunnel
Laat het duidelijk zijn dat schuldgevoelens veel dieper zitten en wijder verspreid zijn dan je op het eerste gezicht zou denken. De vraag die ons rest, is wat we daaraan kunnen doen. Jannah Loontjens wijdde een volledig boek aan het onderwerp, maar geeft toe nog steeds niet van haar schuldgevoelens verlost te zijn: “Integendeel zelfs; ondertussen voel ik me ook nog eens schuldig tegenover mijn moeder voor het schrijven van dit boek. (lacht) Maar ik heb wel voor mezelf uitgemaakt dat ik het recht heb om te schrijven wat ik wil. Ik vond het onderwerp belangrijk genoeg om die innerlijke strijd aan te gaan. Ik reik in mijn boek geen concrete manieren aan om van je schuldgevoelens af te komen, maar ik leg wel uit hoe je er beter mee kunt leren omgaan. Dat heeft volgens mij veel te maken met voor jezelf durven op te komen en je minder aan te trekken van wat mensen over je denken. Aan de oorzaak van schuldgevoelens ligt meer dan eens een diepe vorm van zelftwijfel en onzekerheid, en de behoefte aan bevestiging.”
