Jetskiënd of rustig in de zetel: Hoe wil jij ouder worden?

Eigenlijk was het voorspelbaar. Jane Fonda heeft altijd een identiteit weten te kiezen die perfect bij de Amerikaanse tijdsgeest past. Ze was Barbarella te midden van de space age-esthetiek van de sixties, Hanoi Jane in de hoogdagen van het links anti-Vietnamactivisme, fitnessfanaat in de jaren tachtig – feel the burn! – en mevrouw Ted Turner, de grande dame van het bedrijfsleven, in de jaren negentig. Het spreekt voor zich dat ze recent nog gearresteerd werd in een klimaatbetoging, TikTok-filmpjes maakt over haar conditietraining – ‘Deze squats kun je overal doen, zelfs in de gevangenis’ -, nog steeds scoort op tv (met Lily Tomlin, in de serie Grace and Frankie) en moeiteloos gemorft is in hét icoon van nu: de goed uitziende en (over)actieve senior. Maar gebruik dat woord niet in haar bijzijn, ik denk niet dat ze er vrolijk van wordt.

Vandaag, op haar 83ste, ziet Fonda er nog steeds spectaculair uit. De plastische chirurgie is in mijn ogen niet geheel geslaagd, maar laat ik er niet flauw over doen: ze is slank, strak en nog altijd sexy. ‘Als ik nu terugkijk, was – ik erg oud op m’n twintigste’, zei Fonda tegen talkshowhost Stephen Colbert. ‘En bijna antiek op m’n dertigste. Ik voel me veel jonger nu, meer op zoek naar nieuwe uitdagingen, open voor verandering. Als mensen zeggen dat ik er jong uitzie, is dat omdat ik me jong voel. Het gaat erom je passie te bewaren, niet cynisch te worden en open te blijven voor alle mogelijkheden die het leven je biedt’. Inkaderen, die uitspraak. Fonda’s energie is inspirerend, het is goed dat zulke rolmodellen bestaan. Maar het heeft ook iets erg vermoeiends, die voortdurende drang om dynamisch te zijn. Dat doorgedreven ‘Je bent zo jong als je je voelt’ heeft iets intimiderends.

Sophia Loren aanvaardde na enkele windstille jaren een nieuwe filmrol op haar 86ste. Ze liet zich overtuigen door haar regisseur-zoon, en ze schittert in La vita davanti a sé. Van een tekort aan uithoudingsvermogen was geen sprake. ‘Mijn hele leven barst ik al van de energie. In mijn jonge jaren maakte ik draaidagen van twintig uur’, zei ze. ‘Ik wist zeker dat ik die rol zou aankunnen’. Aan ouder worden maakt ze weinig woorden vuil: ‘Als je het verouderingsproces aanvaardt en in het heden leeft, dan word je vanzelf op een elegante manier ouder’. Bravo. Maar gut, een filmrol. Ik ben zestig. Ik heb wat boeken klaarliggen.

Toen Mick Jagger (77) zo’n vijftien jaar geleden een nieuwe wereldtournee aankondigde, zuchtte Henry Fountain in The New York Times: ‘Vandaag word je als zestiger niet meer geacht om in een schommelstoel te zitten. Je wordt verondersteld zaken te doen waar je vroeger de tijd niet voor had: Italiaans leren in Firenze, zeg maar, of het verschil tussen een demi-glace en een velouté ontdekken in een Le Cordon Bleu-kookschool. Je moet op z’n minst meedoen aan een archeologische opgraving in Timboektoe, trekken in Nepal of skydiven zoals George Bush voor zijn tachtigste verjaardag. Maar moet ik nu echt bungeejumpen? Of rondhossen op de tonen van Jumpin’ Jack Flash? Mag ik op mijn 62ste, 72ste of 82ste, dan niet gewoon meer ontspannen en niks doen?’ Wie de Madonna-school van lenig ouder worden volgt, antwoordt met een luid ‘nee’.

Stilstand is achteruitgang

We zijn zonder twijfel aanbeland in een tijd waar mooi en energiek ouder orden voor velen bereikbaar is – als je genoeg geld, geluk en goede genen hebt. Maar die mogelijkheid evolueert al snel naar een dwingende keuze. Als senior mag ik niet nog wat rustig aanmodderen. Laat staan uitbollen, bij gebruik van dat woord word je neergebliksemd. En natuurlijk is het ook echt beter ervoor te kiezen geen alcohol te drinken, gezond te eten, meer te bewegen en vrijwilliger te worden in duizend-en-een verenigingen. Maar die keuze wordt dan vervolgens tot een verplichting gepromoveerd. Het wordt een dagtaak om de tand des tijds met alle mogelijke middelen te bevechten. Als plastische chirurgie en personal coaches voorhanden zijn, waarom neem je ze dan niet? Waarom doe je eigenlijk niet aan gewichttraining? Laat je je rimpels niet weg botoxen? Zo groeit de overtuiging dat je niet ouder hoeft te worden. Alleen losers laten zich gaan.

‘Jong blijven, je kunt het ook een vorm van stagnatie noemen’

Natuurlijk wil ik een zinvol en bezig leven leiden, en ga ik er alles aan doen om positief en energiek te blijven. Zolang er iemand kan lezen, wil ik schrijven. Ik wil onbevreesd en vol levenskracht in mijn makkelijke schoenen met comfortabele hak staan. Ik wil het avontuur omarmen, hoe bescheiden het dan ook is. Zoals de Nederlandse psycholoog en geluksonderzoeker Ad Bergsma in de Volkskrant schrijft: ‘De spanning die ik nu beleef, crossend op een mountainbike in het bos, zal straks ook voorhanden zijn als ik uit mijn badkuip stap of de trap afga’. Want that’s life. Je stapt op je tachtigste anders uit bed dan op je dertigste. En hij duidt mijn ergernis over de Fonda-Jagger-aanpak: hoewel ze druk bezigzijn, zijn ze eigenlijk blijven stilstaan. Bergsma: ‘Biedt Jagger, inmiddels 77 jaar, inspiratie voor onze persoonlijke veroudering? Wie aan zijn toekomst denkt, zal zich realiseren dat ook de nog altijd elastisch ogende Mick Jagger misschien ooit zal sterven. Waarschijnlijker lijkt het dat hij eerst nog een kind verwekt bij een fotomodel of een concert geeft waarin hij energiek de gebaren herhaalt uit zijn jeugd. De man die jaren geleden aankondigde niet eeuwig I can’t get no satisfaction te willen zingen, blijft precies dat doen. Jong blijven, je kunt het ook een vorm van stagnatie noemen’. En stilstand is achteruitgang. Bergsma voelt meer voor de muziek en de persoon van Marianne Faithfull (74). ‘In mijn verbeelding is Mick Jagger een icoon van jeugdige vitaliteit. Faithfull laat je geloven dat het leed, de pijn en het verval beter te verdragen zijn, dan de stagnatie waarin alles bij het oude blijft. Ondanks alles verblijft Faithfull in een rijk hier en nu. (…) Jaggers vitaliteit is jaloersmakend, maar als ik me wil laven aan levenskracht, luister ik naar Faithfull’.

Yep!

Noem ze senioren, bejaarden, ouderen of de derde leeftijd. ‘Glows’ (glamourous old women), ‘bots’ (bright old things) of ‘wifty’s’ (women in their fifties). Zeg misschien ‘zuppie’ (zestful upscale person in their prime), ‘yep’ (young elderly person), of ‘vitalo’ – al klinkt dat als een hele foute radiozender. “Het feit dat we zoeken naar nieuwe woorden, bewijst dat het begrip ouder worden in beweging is”, zegt Christel Geerts, gerontologe en medeauteur van Meisjes van 50 en meer. “We willen er een nieuwe inhoud aan geven, we willen er anders naar kijken en we eisen een nieuwe plaats op in de maatschappij. Dat is op zich positief. Maar laten we ons niet blindstaren op woorden. Bejaard zijn betekent net
dat: meer jaren hebben, en daar is niks mis mee.”

Wanneer ben je eigenlijk bejaard? Is dat op de pensioengerechtigde leeftijd? Wanneer de buspas in zicht komt? Als je taille exponentieel uitzet? Voor gerontologen is vijftig logischerwijze de grote kaap, omdat je dan naar alle waarschijnlijkheid in je laatste levenshelft bent aanbeland. Hoewel die laatste helft langer dan ooit tevoren is, waardoor sommige experten het over ‘de gerontolescentie’ hebben: een adolescentie op leeftijd. Geerts: “Er zijn wel wat gelijkenissen. We hebben het over een langgerekte fase waarin je je vragen stelt. De adolescent zoekt zijn identiteit: ‘Wie ben ik, welke weg wil ik bewandelen?’ Op latere leeftijd gaat het veeleer om een authenticiteitscrisis: ‘Van alle rollen die ik gespeeld heb: moeder, manager, huisvrouw… wie ben ik echt?’ Niet iedereen maakt dit mee, maar het is niet onlogisch dat een tijd waarin er veel verandert, ook bezinning oproept. Soms wordt de balans opgemaakt. Wat heb ik met mijn leven aangevangen? Wat wil ik er nog van maken?”

Geriater Linda Fried schreef in 2014 al dat die extra lange levensfase veel angst oproept, omdat we er nog geen doel voor hebben bedacht. Een gelukkig leven is een zinvol leven, en wat word je verondersteld de laatste dertig jaar van je bestaan te doen? De grote mijlpalen – carrière gemaakt, liefde gekend, kinderen opgevoed, ouders begraven – zijn gepasseerd. Wat zou je in godsnaam nog kunnen meemaken? Noem het boekhouding of bucketlist, het hoeft je niet af te schrikken, maar het kan een zekere urgentie aan je daden geven. Als je nog wilt leren salondansen, pottenbakken of paardrijden, dan begin je er nu best aan, want zoals Christel stelt: “Op een bepaalde leeftijd is uitstel echt wel afstel. Trek dus die handrem niet op, gewoon omdat je zestig of zeventig bent.” En plots lijken Fonda en Jagger niet zo anders dan de rest van ons.

‘Succesvol ouder worden, wordt verkeerdelijk afgemeten aan standaarden die horen bij jongere fasen’

Vervallen of vechten

Als het over de derde leeftijd gaat, duikt naast het Fonda & Jagger-motto van ‘niet kapot te krijgen’, ook het deficit- model op: ‘Onherroepelijk gebroken, garantie afgelopen en niet meer te repareren’. Ouder worden is dan een proces van verlies, achteruitgang en verdriet. En ouderen worden tot stereotypen gereduceerd: zwakkelingen in een rolstoel, een beetje zielig. Christel Geerts: “Die negatieve typering is nefast, want ze bepaalt hoe je over jezelf denkt. Terwijl de meeste mensen gewoon blijven wie ze zijn, ook als ze ouder worden. In de maatschappelijke beeldvorming lijkt het soms of je iemand anders wordt, en dat is ook niet waar. Je evolueert, gelukkig maar, en het leven kan soms wat tegenzitten, maar als je altijd al open en positief in de wereld hebt gestaan, dan blijft dat zo. Iemand die de zaken aanpakt, die nieuwsgierig en ondernemend is, is dat ook op oudere leeftijd.” Filosofe Hanne Laceulle onderzocht de beeldvorming rond ouder worden en stelt dat zowel het verval-discours (ouder worden is een proces van onomkeerbare achteruitgang) als het trotseer-motto (als je er maar hard genoeg voor werkt, kun je jong blijven), de jeugd als ijkpunt en referentie nemen. Laceulle: “Wat me stoort aan beide verhalen, is dat succesvol ouder worden wordt afgemeten aan standaarden die horen bij jongere fasen. Je móét vlot, vitaal en beweeglijk blijven.” Die manier van steeds weer verwijzen naar jong zijn, geeft aanleiding tot de vele ‘zestig is het nieuwe vijftig’-en ‘tachtig is het nieuwe zestig’-slogans. Wat je eigenlijk zegt, is: jonger is altijd beter. Ik wil niet blijven plakken in ‘forever forthysomething’. Ik wil het ouder worden beleven als weer een nieuwe fase met ongekende mogelijkheden en verrassende groei. Ik wil mijn oma worden die het niet erg vond om wat minder goed te horen, want er werd hoe dan ook veel onzin verteld. Al zit er ook een portie Nora Ephron in mij, die in haar essays over ouder worden Wat baal ik van mijn hals zegt: ‘Ik wantrouw al die boeken waarin enthousiast wordt geroepen hoe fijn het is om oud te zijn. Wat een wijze, milde en diepe denker je wordt. Hoeveel inzicht je krijgt in de belangrijke levensvragen. Wat is er mis met die mensen dat ze zulke zaken schrijven? Hebben ze hun hals nog niet bekeken?’

Oude wijn of zure melk

Toen jazzzanger en auteur George Melly Mick Jagger voor de eerste keer ontmoette, vroeg hij wat al die lijnen op zijn gezicht waren. ‘Dat zijn lach‘ rimpels’, zei Jagger. Waarop Melly reageerde: ‘Nothing is that funny’. De zwaartekracht treft iedereen, al hebben vrouwen vaak een iets moeilijkere relatie met ouder worden dan mannen. In het taalgebruik rijpen heren als goede wijn; ze worden gedistingeerd, verdiepen en krijgen karakterkoppen. Vrouwen verzuren als melk: ze bederven, zijn niet langer lekker en worden vervolgens door de afvoer gekieperd. Gelukkig is daar Christel Geerts om te relativeren. “Het voordeel van ouder worden, is dat je wat beter in je hoofd zit. De prestatiedruk valt weg, je wilt niet langer goed doen voor iedereen en durft al eens ‘foert’ te zeggen. Vrouwen verzorgen zich beter dan ooit, maar ze vertellen dat ze minder last hebben van het schoonheidsideaal – ‘Dat is nu toch niet meer haalbaar’ – en dat brengt een zekere rust, en ook wel een grote vrijheid.”

‘Koester je vriendinnen, in hun gezelschap kan dat meisje terug naar boven komen’

Geerts ziet veel positiefs in de steun van vriendinnen. “Koester je vriendinnen, in hun gezelschap kan dat meisje terug naar boven komen. Het is geen toeval dat zoveel tv-series en boeken over vrouwenvriendschappen gaan: Sex and the City, Mijn geniale vriendin,… Ze illustreren wat vrouwen voor elkaar kunnen betekenen.” Een ander houvast zijn mooie en realistische rolmodellen. Geerts: “Neem nu Kamala Harris, geweldig toch hoe ze daar stond tijdens dat telefoontje naar Biden, in een jogging. Ze is 56, een goed uitziende en verzorgde vrouw, maar wel van vlees en bloed.” Voor elke zich suf trainende Fonda en Madonna is er een Helen Mirren (75) die schijnbaar moeiteloos zichzelf blijft: ‘Zoals ik het zie, heb je twee keuzes: ouder worden of sterven. Ik verkies het eerste, en kijk uit naar wat het leven nog in petto heeft. Ik denk weleens aan die arme Kurt Cobain en al wat hij heeft moeten missen. Hoe triest is het dat hij de gps nooit heeft gekend?’ Of Debbie Harry (75): ‘Ouder worden is niet altijd even fijn, maar ik doe mijn best. Ik fitnes, eet gezond en al die dingen die herstellende drugverslaafden doen. Het enige wat ik betreur, is dat ik geen hakken meer kan dragen’. Naast Lara Flynn Boyle (50) die op haar dertigste al bang was om ouder te worden – wat in Hollywood een beroepsrisico is – is er gelukkig Joanna Lumley (74) die nooit met haar meterstand bezig is geweest. ‘Toen ik 18 was, wilde ik 30 zijn. Nu ik 74 ben, mik ik op 90. Ik heb zo’n leuk leven, ik zie niet in waarom dat zou stoppen’. En laten we mijn grote geruststellende voorbeelden niet vergeten: Frans (92) en Yvonne (86). Ze waren 65 jaar getrouwd toen ik hen enkele jaren geleden interviewde. Ze konden niet stoppen met lachen en knuffelen. Yvonne toonde me een kaartje dat ze altijd bij zich droeg: ‘Een van de kinderen heeft dit voor ons uitgeknipt en geplastificeerd. ‘Het echte oud worden komt als je het opgeeft. Als je vindt dat niets nog de moeite waard is. Dan dooft het licht in de ogen en kan het snel gaan’. En zo is het. Je moet een open geest bewaren, nieuwsgierig blijven’. Frans had zijn eigen vorm van wijsheid: ‘Elke morgen zeg ik: ‘Er is een nieuwe dag, een nieuw begin, we vliegen erin’. ‘Are you in the mood?’’, vraag ik haar dan, zoals in dat liedje van Glenn Miller. Het leven is een geschenk, elke dag opnieuw. Dat wij nog samen mogen zijn, in goede gezondheid, dat is een groot cadeau. Rondom ons zien we iedereen wegvallen, of in minder gunstige omstandigheden ouder worden, en dan prijzen we onszelf gelukkig. Heel gelukkig’.