Corona-moeheid: waarom de tweede golf mentaal zwaarder weegt

Hanne Vlogaert

17 dec 2020

Terwijl velen onder ons de eerste lockdown nog enigszins ‘vrolijk’ verteerd kregen – met een extra e-peritiefje of een rondje raamzwaaien – lijkt de tweede golf er bij veel mensen zwaarder in te hakken. Dat merken we niet alleen aan het gemoed, maar ook aan de regelmaat waarmee er al eens regels aan de laars gelapt worden. “Jammer, maar niet verwonderlijk”, klinkt het bij Elke Van Hoof, professor aan de VUB en oprichter van Ally Institute.“Mensen zijn onvoldoende hersteld van de eerste lockdown. Daardoor is er nu meer apathie en minder solidariteit.”

Wat maakt de tweede lockdown – zelfs in een light versie – zo zwaar voor ons en voor onze mentale gezondheid?

Elke Van Hoof: “Daar zijn verschillende oorzaken voor. Ten eerste, blijft er natuurlijk de angst voor COVID-19: het is een relatief onzichtbaar virus waar we nog steeds maar weinig over weten. Ook de onvoorspelbaarheid van het virus zorgt voor stress: niemand kan met zekerheid zeggen wat de uitkomst zal zijn als het virus jou persoonlijk treft: misschien heb je er weinig last van of merk je het zelfs niet eens, misschien beland je op de intensive care-afdeling.

Een tweede aspect is onze vrijheid die voor een tweede keer op rij fameus aan banden wordt gelegd. Dat creëert niet alleen angst en honger naar menselijk contact, mensen worden daar ook een beetje moe van. Ook tijdens de vorige lockdown hebben we met z’n allen immers al zware inspanningen geleverd. Nog voor we daar goed en wel van konden herstellen in die ‘vrolijke zomer’ waarin we onze batterijen helemaal hadden moeten kunnen opladen, gingen de cijfers alweer aan het stijgen en zaten we voor een tweede keer vast. Daardoor beschikken mensen nu niet over dezelfde mate van adrenaline en positieve energie om er nog eens voluit voor te gaan – dixit alle opgedoekte lockdownfeestjes en corona-opstandelingen van de afgelopen weken.

“Mensen zijn nog uitgeput van de vorige lockdownperiode. Nog voor we de batterijen konden opladen, zaten we al met een tweede golf”

Mensen zijn nog overbelast door de inspanningen van vorige keer. Dat zorgt voor uitputting en apathie. Vandaar ook dat er nu veel minder grootschalige solidariteitsacties op poten worden gezet: mensen hebben er gewoon de reserves niet meer voor.”

Hoe wapenen we ons best tegen al dat gewicht op ons mentaal evenwicht?

Elke: “Vooral door ons gezond verstand te gebruiken en te blijven doen wat goed voor ons is. Helaas zijn mensen daar niet heel goed in: we denken vaak dat we ongelofelijke gezondheidsgoeroes met een ijzersterke wil en discipline zijn, maar als het erop neerkomt zijn we vaak eerder Homer Simpson: ook al weten we dat het niet goed is voor ons, ploffen we na het werk toch liefst neer met een – al dan niet superongezond – hapje en een drankje in de zetel en kijken wat brainless tv. Terwijl dat helemaal niet is waar we energie uit halen.”

Wat we beter zouden doen? “Het allerbelangrijkste is structuur. Sta op hetzelfde moment op, ga op hetzelfde moment slapen, bouw een gezonde werkroutine op en beweeg dagelijks zo’n dertigtal minuten, het liefst buiten. Van zowel fysieke activiteit als ‘buiten komen’ is immers bewezen dat die een enorme impact hebben op je mentale gezondheid. Ook een gezond eetpatroon aanhouden is essentieel. Helaas blijken net die dingen een grote valkuil voor mensen in lockdown: wie zich al een beetje neerslachtig voelt, heeft vaak de neiging om niet meer buiten te komen en zich een tijdje terug te trekken uit de wereld. Zéker nu je toch al bijna nergens meer heen mag en het buiten meestal toch al nat en koud is. Maar: een rondje wandelen in het park of gewoon al een blokje om in de winterzon kan wonderen doen.

“De belangrijkste tip: gebruik je gezond verstand en word geen Homer Simpson. Kom buiten, eet gezond, beperk alcohol en doe wat goed voor je is”

Ook gezond eten blijkt moeilijk: uit eentonigheid, een zekere neerslachtigheid of om de corona-stress een beetje de baas te blijven, gaan mensen vaak meer en ongezondere dingen eten en ook meer alcohol drinken. Dat lijken misschien oplossingen, maar op termijn is het tegendeel waar: het ongezonde gevoel dat door die dingen in je lijf kruipt, zal je vaak nog meer negatieve gevoelens bezorgen dan daarvoor.”

Hoe zit het met met het gebrek aan menselijk contact: welke impact heeft dat op onze gezondheid?

Elke: “Dat is natuurlijk nog de grootste stoorzender. Mensen zijn en blijven sociale dieren: een van de voornaamste dingen die we nodig hebben om ons goed en veilig te voelen, is voelen dat we bij een groep horen en dat er mensen om ons heen zijn. En net dat valt door de social distancing voor een tweede keer voor een groot deel weg: je kan mensen natuurlijk bellen, Whatsappen of met hen videochatten, maar dan nog blijven veel mensen achter met een gevoel van gemis. Vandaar ook dat termen als ‘huidhonger’ of een gebrek aan ‘fysieke nabijheid’ nu opnieuw overal de kop opsteken.

“Wat mensen door de verplichte social distancing het meest missen, is de non-verbale kant van communicatie”

Wat mensen hier eigenlijk missen is de non-verbale kant van communicatie: als we iemand in het echt zien dan geeft die persoon ons met z’n lichaamshouding, ogen en gebaren zoveel informatie die ons systeem meestal onbewust opneemt, en die het tegelijk ook doorvoedt met een sociale intimiteit en nabijheid. Via online communicatiemiddelen – zelfs al heb je er een scherm bij – valt dat stuk van de beleving meestal weg: je ziet immers meestal enkel iemands gezicht, en dan nog.”

Wat doen mensen dan best om dat gemis zo goed mogelijk op te vangen?

“Zoek ondanks de beperkte mogelijkheden toch zoveel mogelijk naar alternatieve manieren om in contact te blijven met de mensen die je graag ziet én om jezelf aan een soort groep te verbinden. Stuur kaartjes, organiseer een coronaproof buurtborrel – maar dan liefst zonder alcohol als het even kan – bel, sla een praatje met je buur vanuit het raam, fiets eens voorbij de voordeur van je ouders, of ga bij voorkeur wandelen met die éne vriend of vriendin waarmee het wel mag.

“Voel je je eenzaam, zoek dan online een manier om ergens bij te horen: start een facebook-groep of een chat voor mensen met dezelfde hobby”

Heb je het gevoel dat je niet echt meer tot een groep behoort, probeer ook daar dan online iets aan te doen: schrijf je bijvoorbeeld in in een groepschat, spreek af met mensen om online samen te lunchen, start een facebook-groep voor mensen met dezelfde hobby of zoek een sociaal netwerk waartoe je kan gaan behoren. Voel je je dan nog steeds eenzaam of slecht, aarzel dan niet om professionele hulp in te schakelen: zoek een therapeut, stap naar een CGG of bel het crisiscentrum.”

De allerbelangrijkste rol op dat vlak ziet Elke trouwens weggelegd voor mensen die er nog beter bijzitten wat mentale veerkracht betreft: “Voor mensen zoals jij en ik, met een job, voldoende mentale veerkracht en een bubbel om op terug te vallen, is corona niet leuk, maar wel doenbaar. Het is aan ons om de hand uit te reiken naar mensen die – door omstandigheden, mentale kwetsbaarheid of eenzaamheid – wel op hun tandvlees zitten.”

“Er is een belangrijke rol weggelegd voor mensen met voldoende veerkracht: zij moeten de hand uitreiken naar mensen die wel op hun tandvlees zitten”

Hoe we dat kunnen doen? “Heb je een buurman of -vrouw waarvan je weet dat die alleen is, minder goed te been is of een wat slechtere gezondheid heeft: ga dan eens checken hoe het met die persoon gaat. Dat kan perfect door te bellen of door aan de voordeur te blijven staan. Kom je iemand tegen op straat: vraag dan eens oprecht hoe het met die persoon gaat. En wacht ook op het antwoord: zie je dat het niet gaat, sla dan ook een praatje. Probeer oprecht naar die persoon te luisteren en op die manier voor een lichtpuntje in diens dag te zorgen.”

Is er te weinig aandacht voor de mentale kant van deze crisis?

“Dat denk ik op zich niet: er is in ons land een erg uitgebreid zorgaanbod samengesteld om de mentale gevolgen van deze crisis op te vangen. In eerste lijn is er zo bijvoorbeeld een tool gelanceerd vanuit Ally Institute vzw waar ik zelf aan heb gewerkt, iedereenok.be: deze tool biedt mensen die last hebben van stress, angst of neerslachtige gevoelens een eerste online stappenplan. De bedoeling is dat je eerst een aantal gegevens over jezelf en je hulpvraag invult om mensen die toch beter rechtstreeks doorverwezen worden naar een huisarts of een specialist uit de hulpzoekenden te filteren.

Vervolgens kan je stap voor stap een plan van 45 minuten doorlopen dat je zal helpen je emoties weer onder controle te krijgen en om rustiger te worden. De techniek die we daarvoor gebruiken, is gebaseerd op de wetenschappelijke en in psychotherapie veelgebruikte EMDR-techniek, waarvan je een aantal oefeningen – mits enige aanpassingen natuurlijk – ook thuis zelf kan proberen.

“Ons zorgaanbod is het probleem niet, wel dat mensen die psychische hulp nodig hebben dat vaak zelf niet beseffen en dus de stap niet zetten”

Naast deze website zijn er nog tal van andere hulpinstanties die speciaal voor deze coronacrisis extra middelen en lijnen hebben ingezet, denk bijvoorbeeld aan Awel, Fit in je Hoofd, dezorgsamen.be. Het hulpaanbod zelf is dan ook niet het probleem, maar wel dat veel mensen de weg ernaartoe niet vinden. Een groot deel van de mensen die het mentaal moeilijk hebben, wéten niet dat het tijd is om aan de alarmbel te trekken. Uit reeds bestaand onderzoek blijkt bovendien dat veel mensen die nood hebben aan psychische begeleiding net niet de grootste hulpvragers zijn.

Mensen leren om alarmerende signalen te herkennen en hen de stap helpen zetten naar ons uitgebreide hulpaanbod: dát is en blijft momenteel de grootste uitdaging. En dat zal ook in de volgende fases na deze tweede semi-lockdown – waarin mensen weer aan het werk gaan – de grootste uitdaging blijven: werkgevers moeten hun mensen monitoren en bij eventuele alarmerende signalen niet aarzelen om in actie te schieten.”

Welke signalen geven aan dat het tijd is om je mentale gezondheid een handje te helpen?

“Wanneer mensen er niet meer in slagen om hun dagelijkse routine af te werken is het tijd om aan de alarmbel te trekken. Ook slaapproblemen, een verhoogde emotionaliteit – in tranen uitbarsten bij het minste of zelfs zonder reden – hopeloosheid, moedeloosheid en het ontbreken van een soort toekomstperspectief zijn signalen die erop wijzen dat er mentaal iets schort, dat men niet meer kan opladen.

Tot slot kunnen ook fysieke pijnklachten die plots de kop opsteken – hoofdpijn, spanning in nek en schouders, rugpijn of last van maag en darmen bijvoorbeeld – een teken zijn van mentaal onbehagen.”

“Teken dat het tijd is om aan de alarmbel te trekken: vaak in tranen uitbarsten en de dagelijkse routine die je teveel wordt”

Of we na deze langgerekte crisis opnieuw wat meer oog zullen hebben voor elkaar en die er eventueel voor kan zorgen dat we eindelijk iets gaan veranderen aan de droge en individualistische manier waarop onze samenleving draait?

Elke Van Hoof: “Dat is natuurlijk erg moeilijk om te voorspellen, maar ik hoop toch dat er iets van gaat blijven hangen. Die kans zit erin omdat de crisis ook na het verdwijnen van corona zelf, nog niet volledig opgelost zal zijn. De verschillende golven van lockdown en alles wat daarbij kwam kijken, zullen verstrekkende gevolgen hebben op de mentale gezondheid van mensen. Bedrijven zullen ook lang na corona zelf nog geconfronteerd worden met werknemers die nog niet in staat zijn om te komen werken of die de sporen van de crisis nog met zich meedragen. Daardoor is opnieuw voluit inzetten op economische rendabiliteit ten koste van onze collectieve menselijke en mentale gezondheid – zoals dat wel gebeurde na de eerste lockdown – volgens mij geen haalbaar model meer.”

Eens corona voorbij is, gaan we op een kruispunt komen: ofwel zetten we opnieuw in op de financiële en economische kant ofwel hebben we eindelijk begrepen dat het voor onze gezondheid anders moet en grijpen we dat vacuüm aan om het nu eens echt over een andere boeg te gooien. Op dat punt, zal het er – vooral voor de beleidsmakers – op aankomen om de juiste keuzes te maken: gaan ze zich door de angst voor economische teloorgang laten verkrampen en in hetzelfde patroon schieten, of gaan ze de breuklijn gebruiken om ruimte te maken voor echte verandering? Ik hoop natuurlijk op dat laatste.”

“Eens corona voorbij is, komen we op een kruispunt. Dan is het aan ons om te kiezen: schieten we opnieuw in een kramp om de economie te redden of gebruiken we dit vacuüm om weer wat menselijker te worden”

Hoe die verandering er dan zou kunnen uitzien? “Ten eerste moeten we ons werkveld innoveren en faciliteren: hopelijk krijgen werknemers post-corona de ruimte om hun effectieve werkuren wat flexibeler in te delen, wordt telewerken nu wat meer algemeen aanvaard en ingeburgerd en stappen we af van die vervelende clean desk policy en landschapsbureaus. Ten tweede gaan we hopelijk allemaal wat meer oog hebben voor mentaal welzijn en vooral voor het belang van menselijk contact. Hopelijk kan het gebrek aan nabijheid en fysiek contact van het afgelopen jaar ervoor zorgen dat we weer gaan beseffen dat contact met anderen en verbinding de lijm is die het leven bij elkaar houdt én die bestaan de moeite waard maakt. Laten we dat niet langer ondergeschikt maken aan economische rendabiliteit en individualiteit.

Tot slot, hoop ik dat de maatschappij wat meer gaat inzetten op ‘werken vanuit de wens’. Laat bedrijven aan talentmanagement doen en laat werknemers effectief op die posities terecht komen waarin zij ook het meest tot hun recht komen. Mensen laten floreren in hun persoonlijke talenten, dat is waar zowel ons welzijn als onze economie wel bij zou varen. Als deze dingen al eens konden veranderen, dan zouden we al erg ver staan.”

Op zoek naar meer tips om je mentale gezondheid op peil te houden? Neem dan een kijkje op iedereenok.be, Fit in je hoofd of bekijk een van Elke Van Hoof’s Webinars bij het Huis voor Veerkracht.