Het gebit als visitekaartje: “Je wordt gediscrimineerd voor een ‘afwijkend’ gebit”
Perfectie bestaat niet. En toch, van ons gebit wordt het vandaag wel verlangd; de hollywoodsmile is de norm. Maar hoe gezond is die norm voor mens en maatschappij? We voelden experts aan de hagelwitte tand.
‘Geef die tanden een Oscar’, zei niemand ooit. Al was het gebit van Leonardo DiCaprio in Martin Scorsese’s Killers of the Flower Moon behoorlijk awardwaardig. In dat meesterwerk speelt DiCaprio de WOI-veteraan Ernest Burkhart, die trouwt met de inheemse Osage-vrouw Mollie Kyle (Lily Gladstone) om zo haar felbegeerde, olierijke land te kunnen erven. Burkhart is even beïnvloedbaar als hebzuchtig, even dom als moorddadig. Een lelijke inborst die door zijn tanden perfect wordt veruitwendigd: aangekoekt, troebelgeel en scheefgegroeid. Ze zien er zo walgelijk echt uit dat je ze haast kunt ruiken: pluim voor Chris Lyons, die met zijn Fangs FX gespecialiseerd is in filmische tandprotheses. Leo, notoir improvisator, zou ter plekke deze repliek hebben bedacht tijdens de kennismakingsscène met Mollie: ‘Ik weet niet wat je net over me zei, maar het moet Indiaans geweest zijn voor ‘knappe duivel’.’ Duivels: ja, knap: buiten die gore tanden gerekend dan toch. Het deerde Mollie alleszins niks, integendeel: ze viel als een blok voor zijn ‘charmes’, lachte minzaam en trouwde resoluut. Vandaag zou Ernest er niet zo makkelijk mee wegkomen, en zou Mollie zich meer vragen stellen bij dat verdacht afstotelijke gebit; er is tandsgewijs nogal wat veranderd sinds de jaren 1920. Het verschil met Leo’s échte hollywoodsmile kan niet groter zijn. De lach is een veelzeggend visitekaartje geworden.
Napoleons obsessie
In de era van Ernest Burkhart (1892-1986) werden tanden nochtans al een eeuw of twee gepoetst. Niet door de gewone man aanvankelijk; in wetenschapstijdschrift Historia schrijft Deens geschiedkundige Benjamin Christensen hoe in de zeventiende eeuw koffie en thee volksdranken waren geworden, en dat iedereen last had van gele tanden toen. ‘Wie zich boven het gewone volk wilde verheffen, moest hoe dan ook een stralend wit gebit hebben’, schrijft hij. ‘De adel poetste zijn tanden met borsteltjes van ivoor en goud met, bijvoorbeeld, paardenhaar.’
De grote doorbraken in de algemene mondhygiëne kwamen er vooral in de loop van de achttiende en negentiende eeuw. Preventieve gebitsverzorging deed zijn intrede; Franse tandartsen maakten tanden schoon en zetten ze recht met metalen beugels, er kwamen gouden kronen ter bescherming. Ze propageerden het gebruik van tandenborstels en tandpoeder, gestimuleerd door Napoleon Bonaparte (1769 – 1821). De ijdele keizer was geboren mét tanden, en stond erom bekend zijn uitzonderlijke gebit obsessief goed te verzorgen. Hij had een kistje met mondverzorgingsproducten, waaronder een tandenborstel: die is bewaard gebleven, een prachtig exemplaar. Zwarte tanden waren toen geen uitzondering; die kon je laten insmeren met salpeterzuur, dat het glazuur oploste – wit werden ze zeker, hoe kortstondig ook.
In die andere goudkoortsige film, The Sisters Brothers (2018), waarin de broers Eli (John C. Reilly) en Charlie Sisters (Joaquin Phoenix) als huurmoordenaars door het Wilde Westen van 1851 trekken, wil Eli net dat wilde van zich afschudden. In een poging de betere versie van zichzelf aan zijn geliefde te kunnen presenteren, gaat hij – net als de verfijndere detective John Morris (Jake Gyllenhaal) – aan het tandenpoetsen. Een toen nieuwerwets iets; tandpasta (een mengsel van zeep en kalk) werd voor het eerst geproduceerd in 1850, door de Amerikaan Washington Wentworth Sheffield. Ook hier een metafoor; het illustreert het civilisatieproces dat de regio weldra zal ondergaan.
De tandheelkundige civilisatie gaat alleszins gestaag verder in de loop van de negentiende eeuw, met de komst van kunstgebitten – eerst in porselein, later in kunststof.
Recht, wit, wenselijk
Een gezonde mond is op z’n minst wenselijk, maar waarom wil iedereen – behalve Ernest Burkhart – zijn tanden eigenlijk het liefst wit en recht? Onderzoekers Abeer Khalid and Carlos Quinonez, gespecialiseerd in tandheelkundige volksgezondheid aan de Universiteit van Toronto, verklaren dat enerzijds door de symbolische betekenis die aan de kleur wordt gehecht; die van zuiverheid, reinheid, goedheid en perfectie. Anderzijds staan witte tanden voor vitaliteit, schrijven ze: ‘Verschillende factoren, waaronder stofwisselingsziekten, systemische aandoeningen, tandbederf, medicijnen en veroudering, resulteren in de verkleuring van tanden. Bij het verouderen worden de tanden bijvoorbeeld geleidelijk donkerder; daarom kunnen wittere tanden jeugdigheid betekenen.’ En ten derde: ‘Slecht uitgelijnde tanden zijn moeilijker schoon te maken, wat kan leiden tot cariës, gezwollen tandvlees en parodontitis. Dat kan dan weer leiden tot de neiging rechte, witte tanden te associëren met een goede gezondheid.’
En die rechte, witte tanden, zo duiden ze, werden een haalbare kaart met de verdere ontwikkeling van de tandheelkunde en de komst van de orthodontie in de twintigste eeuw. Sterker: ze werden langzaam maar zeker de norm.
Het uitdijend schoonheidsregime
Het kadert in wat socioloog Giselinde Kuipers (KU Leuven) het ‘uitdijende schoonheidsideaal’ noemt. “Ooit was je mooier maken enkel en alleen acceptabel voor een kleine groep: jonge vrouwen uit hogere klassen. Voor al de anderen werd het aanzien als iets ijdels en oppervlakkigs. Maar in een eeuw tijd werd de aandacht voor het uiterlijk een algemeen geaccepteerde bezigheid voor vrouwen én mannen, jong en oud.” Dat we steeds meer belang zijn gaan hechten aan een appetijtelijk voorkomen, linkt Kuipers aan een aantal factoren. Om te beginnen de opkomst van een sterk visueel georiënteerde mediacultuur. “150 jaar geleden geleden hadden mensen nog geen foto’s van zichzelf en anderen. Het vergelijkingsmateriaal was toen heel beperkt. De gemiddelde eenentwintigste-eeuwer ziet echter dagelijks honderden afbeeldingen van voorbeeldmensen voorbijkomen op schermen en in magazines. Hij leeft bovendien in een huis vol spiegels, en heeft allerlei devices met ingebouwde camera’s en mogelijke filters. We zijn experts in schoonheid geworden.”
Wat 100 jaar geleden normaal was – slechte, scheve of ontbrekende tanden -, geldt vandaag als absoluut ondenkbaar
“Ook de opkomst van de consumptiemaatschappij in de loop van de 20ste eeuw zorgde voor een stroomversnelling”, vervolgt ze. “Sinds de late negentiende eeuw zijn de schoonheids-, mode- en cosmetische industrie in ongekend tempo gegroeid.” Schoonheid werd maakbaar en koopbaar, het ene na het andere beautyproduct werd op de markt gebracht – tandpasta past in dat rijtje. “Het najagen van schoonheid werd iets voor alle rangen en standen”, duidt Kuipers verder. Zelfs voor mannen als Eli Sisters. Kwam daar ook nog de diensteneconomie bij, stelt ze: “Een aantal beroepen waarin een aantrekkelijk uiterlijk centraal staat, maakten hun opwachting; stewardess, receptioniste, hostess, model…” En naarmate die sector groeide, werd ook in andere beroepen het uiterlijk van werknemers steeds meer in de gaten gehouden, zeker waar klantencontact bij het takenpakket ging horen. Niet dat het er overal à la Abercrombie & Fitch aan toeging, de controversiële kledingketen die enkel knap, wit en gespierd in dienst nam, maar toch…
En dan, last but not least in dat uitdijende schoonheidsregime: de vermaledijde social media. Vanaf de nineties werd het kijken niet alleen constant en met een vergrootglas, jijzelf kon van dan af ook bekeken worden, stelt Kuipers: “Je kon jezelf in dat rijtje van mooie mensen gaan plaatsen. In de nieuwe mediacultuur zijn we allemaal én publiek, én maker, én onderwerp. Allemaal hebben we een virtuele dubbelganger, voor iedereen te vinden en te volgen, vaak uitgekiend gecureerd, en meestal net ietsje mooier dan ons alledaagse zelf.” Het is die dubbelganger die voor ons op zoek gaat naar een lief, naar werk, die zoomt en facetimet. Die tanden wil tonen die gezien mogen worden.
I woke up like this
Enter: de esthetische tandheelkunde. Khalid en Quinonez argumenteren de perfecte tanden zelfs als een ‘bijproduct’ van die geëvolueerde discipline, die de lat heeft gelegd voor ‘normale’ en ‘ideale’ tanden. Kuipers stelt het zo: “Wat honderd jaar geleden normaal was – slechte, scheve of ontbrekende tanden – geldt nu als ondenkbaar. De toenemende mondzorg heeft ervoor gezorgd dat vijftigers doorgaans nog al hun tanden hebben, zij het scheef. Jongere generaties laten hun tanden haast standaard rechtzetten.” De corebusiness van Lightfalls Dental Clinic in Melle, een tandartsenpraktijk met extra aandacht voor wat het oog wil. “Dertig jaar geleden deed de esthetische tandheelkunde haar intrede. Die streeft ernaar de natuur te kopiëren en de tanden qua stand, vorm en kleur hun natuurlijke schoonheid te geven”, stelt CEO Fred Braet. Wat dat betreft, kun je bij Lightfalls enerzijds voor orthodontie terecht, waarbij de stand van de tanden geoptimaliseerd wordt om zo een mooi recht gebit en een aaneengesloten tandenrij te krijgen. Dat doen ze aan de hand van een ‘onzichtbare’ beugel (een zogenaamde aligner) – al een tijd populair bij volwassenen. Anderzijds bieden ze er ook whitening (bleachen) aan, een dieptereiniging van het glazuur met een chemische zuurstofverbinding (waterstofperoxide) die je tanden hun natuurlijke kleur teruggeeft. Dat doen ze niet in de praktijk zelf; je krijgt een op maat gemaakt beugeltje mee voor thuis.
De meest succesvolle, rijke of machtige mensen streven een schoonheid na die er natuurlijk uitziet
“Op korte tijd is daar ook een cosmetisch luik bij gekomen, waarbij je de natuur gaat overtreffen”, gaat Braet verder. “Zo’n 80 procent van onze patiënten wil een verzorgd gebit, de andere 20 procent verlangt naar die perfecte glimlach.” Porseleinen facetten (veneers) helpen de Lightfalls-tandartsen daarbij: ultradunne facings worden op de voorzijde van je tanden bevestigd en kunnen zo de kleur, de vorm en de positie van je tanden corrigeren. Ze blijven wit – denk: Taylor Swift –, worden op maat gemaakt en pijnloos in één keer geplaatst. Het overtreffen van de natuur neemt tegenwoordig hier en daar zelfs de vorm aan van tanddiamantjes en grills (een over het gebit gedragen metalen sieraad): Kanye West liet zich voor zo’n 780.000 euro een exemplaar aanmeten in titanium. Niet de hoogste vorm van ‘esthetisch kapitaal’, oordeelt Kuipers: “De meest succesvolle, rijke of machtige mensen streven een schoonheid na die er natuurlijk uitziet.” They ‘woke up like that’; alsof de natuur hen ermee heeft gezegend. Oral quiet luxury, zoiets.
Kanye West liet zich voor zo’n 780.000 euro een exemplaar aanmeten in titanium.
Zoals dat gaat met prestigieuze luxe: ze is enkel weggelegd voor de welgestelde happy few. Koren op de molen van het medisch toerisme. Charmezanger Steve Tielens trok bijvoorbeeld naar Turkije voor een set ‘Turkey teeth‘. De hele ingreep kostte hem naar eigen zeggen tien- tot twaalfduizend euro. Vluchten en verblijf in een hotel – inclusief zwembad – inbegrepen. ‘In België ben je algauw vier keer zoveel kwijt’, liet hij optekenen. Zulke tanden uit Turkije, Kroatië of Hongarije zijn niet onbesproken; je eigen exemplaren worden ervoor afgevijld, en op die stompjes worden porseleinen schelpjes geplaatst. Iets wat ze bij Lightfalls overigens weigeren te doen: “Esthetiek wordt bij ons áltijd gekoppeld aan gezondheid en functionaliteit”, klinkt het daar. Het is dan ook niet zonder risico. Dat ondervond Alana Boone (23) afgelopen lente aan den lijve; sinds ze in 2021 uit Antalya met ontzenuwde tanden en te diepe kronen was teruggekomen, werd ze geplaagd door chronische pijnen.
De impact van mooi
Het mag duidelijk zijn: de druk op een mooie lach is real vandaag – gezonde tanden worden er zelfs voor in de vijl-linie gezet. Niet onlogisch, stelt Kuipers: “Je móét er goed uitzien, dat is het resultaat van dat uitdijende schoonheidsregime. Haal je die norm niet, dan word je daar, pun intended, ‘op aangekeken’.” Het is precies dát, de sociale impact van schoonheid, wat Kuipers onderzoekt – de Europese Unie maakte er 2,5 miljoen euro voor vrij. Je ondervindt nadeel van een ‘afwijkend’ gebit. Sterker: je wordt erom gediscrimineerd; ‘lookisme’ heet zoiets. Ofte: het vaak onbewust anders omgaan met mensen die we lelijk vinden. We gaan ervan uit dat ‘wat mooi is, goed is’. Mooie mensen, zo staaft ze met studies die sinds de jaren zeventig door economen, sociologen en psychologen zijn uitgevoerd, hebben gemiddeld meer kans op een job, een hoger inkomen, betere gezondheid, meer vrienden, en volgens sommige studies zelfs een langer leven. Met een vicieuze cirkel tot gevolg: “Mooie mensen worden rijker”, verduidelijkt Kuipers, “en rijke mensen kunnen nog mooier worden; zij zijn het die zich de toegang tot esthetische hulpbronnen kunnen verschaffen. Het belang van schoonheid en de maakbaarheid ervan vergroot dan ook de kloof tussen rijk en arm”, waarschuwt ze.
Je ondervindt nadeel van een ‘afwijkend’ gebit. Sterker: je wordt er voor gediscrimineerd
In het geval van een mooi, verzorgd gebit hoeft het nog niet eens over esthetische hulpbronnen te gaan; een frisse mond begint bij regelmatige tandartscontroles. Ook daar knelt het financiële schoentje, loert de ongelijkheid. “Zelfs in een land met ziektekostenverzekering is het veel waarschijnlijker dat mensen met veel middelen, sociaal kapitaal en netwerken beter in staat zijn voor zichzelf en hun kinderen te regelen dat ze goeie mondzorg krijgen”, stelt Kuipers. Dat beaamt Martijn Lambert, docent Mondgezondheid en Maatschappij aan de Universiteit Gent en zelf praktiserend tandarts. Eén op vier Belgen gaat niet elk jaar naar de tandarts. In de groep die niet gaat, zijn mensen in een kwetsbare positie oververtegenwoordigd. Daarbij speelt de terugbetaling een rol; “die ligt erg laag in ons land in vergelijking met andere medische zorgen”, legt Lambert uit. Ook de onvoorspelbaarheid van de eindafrekening creëert de nodige achterdocht, stelt hij: “Mochten er op restaurant geen prijzen bij de gerechten staan, dan zouden de mensen er ook veel minder op hun gemak zitten te eten. En uiteindelijk misschien zelfs afzien van dat diner.” Meer transparantie zou voor mensen met financiële zorgen al heel veel oplossen. Dat en een veel vaker toegepaste derdebetalersregeling, wat inhoudt dat patiënten na een tandartsbezoek enkel het remgeld hoeven te betalen.
Wie dat jaarlijks tandartsbezoek heeft gemist, denkt verkeerdelijk heel veel meer te moeten betalen de eerstvolgende keer
Sinds 2016 bestaat evenwel het zogenaamde mondzorgtraject: wie jaarlijks op controle gaat, hoeft minder te betalen. Op zich een goede zaak, alleen wordt dat vaak verkeerdelijk gepercipieerd als een strafmaatregel, zegt Lambert: “Wie dat jaarlijks bezoek heeft gemist, denkt heel veel meer te moeten betalen de eerstvolgende keer. Met alle gevolgen van dien. Maar die ‘meerprijs’ geldt enkel voor zaken als een vulling of extractie, niet voor de jaarlijkse controle.” En zo wordt de meest voor de hand liggende stap naar bijvoorbeeld wittere tanden gemist: “De eerste verkleuring en tandsteen die je als patiënt niet wegkrijgt, krijgen wij op zo’n jaarlijkse controle met de juiste producten wél weg”, stelt hij.
Voorkomen en genezen
Het moet gezegd: niet iedereen kan en wil er prioriteit aan geven. “Mensen die sociaal kwetsbaar zijn, hebben vaak andere zaken aan hun hoofd dan hun gebit – en al zeker wanneer ze geen acuut probleem lijken te ervaren”, weet Lambert. Nochtans dé sleutel om onherstelbare schade voor te zijn. Een belangrijke verantwoordelijkheid van de overheid, stelt hij: “Die pompt vandaag nog altijd meer geld in genezen dan in voorkomen.” Het levert de tandarts met andere woorden meer geld op om een gaatje te boren, dan om vooraf uit te leggen hoe je dat gaatje had kunnen vermijden. Dat is evengoed een kwestie van haalbaarheid; door de tandartsenschaarste is daar simpelweg geen tijd voor.
Iedereen in de medische wereld zou ervoor moeten zorgen dat kinderen op de juiste manier leren ademen en slikken
Ook bij Lightfalls Dental Clinic benadrukken ze het belang van preventie: “Bij elke patiënt bespreken we eerst de oorzaak van hun ontevredenheid: waarom verkleuren tanden, zijn ze scheef gaan groeien? Elk al dan niet esthetisch consult begint dan ook met een nazicht van de kwaliteit van de tanden, van de mondhygiëne én van de activiteit van de spieren in en rond de mond.” Dat laatste omdat afwijkende mondgewoonten, zoals ademen door de mond in plaats van door de neus of de tong naar voor duwen tijdens het slikken, in vele gevallen dé reden zijn voor een gebit dat alsnog gecorrigeerd moet worden. “Iedereen in de medische wereld zou ervoor moeten zorgen dat kinderen bewust en correct leren poetsen enerzijds – minstens twee keer per dag, en idealiter langer dan twee minuten – en dat ze op de juiste manier leren ademen en slikken anderzijds”, luidt het daar stellig. Geen zorgen: je kunt dat op elke leeftijd nog beginnen trainen.
Vooralsnog blijft gebleached en gebeugeld de gewenste standaard, maar niet voor iedereen even vanzelfsprekend. Moeten we de Braziliaanse toer op, waar ‘iedereen recht heeft op schoonheid’ en plastische ingrepen om die reden terugbetaald worden? “Ik ben niet per se voor dat soort systeem; zo bestendig je de ratrace-naar-steeds-mooier net. Maar wat de juiste mondzorg betreft, vind ik terugbetaling wél enigszins legitiem. Met orthodontie, bijvoorbeeld, wordt het puur uiterlijke immers overstegen: een correcte beet bevindt zich op de kruising tussen het esthetische en het medische. Ongezonde tanden hebben niet alleen nadelen voor je maatschappelijke positie, maar ook voor je gezondheid”, stelt Kuipers. Ze doelt op de sterke link tussen slechte mondgezondheid en aandoeningen als hart- en vaatziekten, diabetes en beroertes. Maar die opportune terugbetaling laat vooralsnog op zich wachten, weet Kuipers: “De ontwikkeling van de medische (tand)zorg gaat helaas sneller dan de beschikbare financiën.”
In afwachting van een inhaalbeweging, is het niet slecht te weten dat perfectie relatief is. En flosdraad noodzakelijk.
Ieders mond gezond
Martijn Lambert stuurt mee Ieders Mond Gezond aan, een project van het Vlaams Instituut Mondgezondheid waarbij mondzorgcoaches opgeleid worden. Zo’n 75 zijn er vandaag actief, o.a. in armoedeorganisaties. Het idee is om mensen in armoede te koppelen aan een buddy die hen over financiële, administratieve of sociale drempels richting tandarts helpt, en die ook de tandartsen begrijpt in hun bezorgdheden en moeilijkheden bij het werken met kwetsbare mensen.
Het prijskaartje
• Prijzen voor orthodontie variëren van 1.950 tot 5.000 euro, naargelang de situatie. Voor kinderen onder de veertien jaar wordt orthodontie deels terugbetaald door het ziekenfonds.
• Porseleinen facetten kosten gemiddeld 800 à 1.150 euro per stuk en worden geplaatst vanaf minimum zes.
• Een eerste bleaching komt op 450 euro voor het gepersonaliseerde schildje (dat kun je x aantal jaar gebruiken) plus 75 euro voor het bleekproduct. Een touch-up om de zes maanden wordt aangeraden.
